جهان‌نما
نفوذ القاعده و داعش در آفریقا
فعالیت گروه‌های وابسته به القاعده و داعش در آفریقا گسترده‌تر از خاورمیانه شده است
13سال از آخرین نقشه بزرگ القاعده علیه آمریکا می‌گذرد؛ حمله‌ای نافرجام برای انفجار متروی نیویورک. اکنون جنگ در افغانستان به پایان رسیده است. آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها مشغول بحران‌های دیگری هستند؛ از اوکراین گرفته تا تایوان. ایمن‌الظواهری، رهبر القاعده، 2هفته قبل در حمله پهپادی آمریکا کشته شد، اما حضور او در خانه‌ای امن در قلب کابل، یادآور قدرت ماندگار القاعده بود که شاید مدتی است به فراموشی سپرده شده است.
دوران رهبری الظواهری اما برای القاعده دوران درخشانی نبود. القاعده در این دوران، حملات محدودی علیه آمریکا و اروپا انجام داد. ظهور داعش در سوریه و عراق هم به تضعیف القاعده و جایگاه الظواهری کمک کرد. این گروه تروریستی در سال 2014 از القاعده منشعب شد و برای چندین سال متوالی توانست خلیفه‌گری خود را در این قلمرو حفظ کند. بسیاری از کارشناسان امنیتی باور دارند که زیرساخت تروریستی القاعده‌ای که جهان در سال 2001 با آن مواجه بود، مدت‌هاست که دیگر وجود ندارد، اما براساس گزارش تیم نظارت سازمان ملل، در سال‌های اخیر نشانه‌هایی از احیای ساختارهای تروریستی این گروه در گوشه و کنار جهان، به‌ویژه در قاره آفریقا هویدا شده است. در حقیقت، آنچه القاعده امروز را از القاعده سال 2001متمایز ساخته، گستردگی فعالیت این گروه در جهان است.
گریز از مرکز داعش و القاعده
منطقه ساحل، قلمروی وسیع منتهی به جنوب صحرای آفریقا که از عملکرد ضعیف دولت‌ها و بی‌ثباتی رنج می‌برد، امروز به کانون تروریسم جهان تبدیل شده است. تا پایان سال 2021 بیش از یک‌سوم تمامی مرگ‌ومیرهای ناشی از حملات تروریستی در این منطقه رخ داده است. این منطقه سکونتگاه ائتلافی چند گروهی وابسته به القائده است. در مالی تقریبا 2هزار و 700نفر در 6ماه اول سال‌جاری بر اثر حملات تروریستی این ائتلاف جان خود را از دست داده‌اند. این رقم 40درصد بیشتر از آمار سال گذشته میلادی است. ماه گذشته نیروهای وابسته به القاعده به یک پاسگاه نظامی در 60کیلومتری پایتخت مالی حمله کردند و یک هفته پس از آن به بزرگ‌ترین پایگاه نظامی مالی حمله بردند. به نوشته اکونومیست، پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال‌جاری آمار مرگ‌ومیر در حملات تروریستی در نیجر از هزار نفر فراتر رود. در بورکینافاسو نیز در نیمه اول سال 2هزار و 100نفر در درگیری‌های تروریستی کشته شده‌اند.
القاعده در شرق آفریقا هم بستر رشد مناسبی برای خود یافته است. گروه الشباب وابسته به القاعده، کنترل بخش‌های بزرگی از سومالی را در دست دارد. به‌گفته استفان تونسند، یکی از فرماندهان آمریکایی مستقر در آفریقا، این گروه بزرگ‌ترین، ثروتمند‌ترین و مرگبارترین زیرشاخه القاعده در جهان است که طی سال گذشته قدرتمندتر و جسورتر هم شده است. در اردیبهشت‌ماه این گروه به پایگاهی نظامی متعلق به اتحادیه اروپا یورش برد، 50نفر را کشت و سلاح‌های پایگاه را غارت کرد. ماه گذشته گروهی متشکل از 500تا 800عضو الشباب به منطقه‌ای امنیتی در اتیوپی نفوذ کرده، سپس با هدف تاسیس پایگاهی در کوهستان بِیل، 150کیلومتر در خاک اتیوپی پیشروی کردند.
داعش هم به‌تازگی از قلمروی خود در عراق و سوریه جدا شده و به‌شدت مشغول استخدام، سرمایه‌گذاری و تأثیرگذاری روی گروه‌های افراطی در آفریقا و افغانستان است؛ برای مثال در نیجریه، گروه «امارت اسلامی آفریقای غربی» به‌عنوان اصلی‌ترین گروه جهادی جایگزین «بوکوحرام» شده است. یکی از انشعابات این گروه، «امارت اسلامی در صحرای بزرگ»، حملات گسترده‌ای را در بورکینافاسو، مالی و نیجر انجام داده است. از سویی دیگر، از زمان خروج آمریکا از افغانستان، حمله شاخه خراسان داعش در یک سال گذشته بیش از 700جان‌باخته داشته است.
قطع ارتباط با هسته مرکزی
نباید فراموش کرد که بیشتر این گروه‌ها نابسامان و سازمان‌نیافته هستند و ارتباط آنها با سازمان اصلی، مانند القاعده یا داعش مبهم است؛ برای مثال گروه «امارت اسلامی صحرای بزرگ آفریقا» گروهی از تبهکاران است که خود را در پرچم اسلام‌گرایی پنهان کرده، اما هیچ ایده سیاسی واضحی ندارد. فاصله‌ای که میان این هسته‌ها و رهبری القاعده و داعش افتاده، تا حدی ناشی از موفقیت در فعالیت‌های ضدتروریسم است. اطلاعات ارتش آمریکا نشان می‌دهند جبهه النصر، شاخه القاعده در سوریه، بین سال‌های 2013تا 2016 نتوانست با الظواهری ارتباط برقرار کند؛ از این‌رو مسیر مستقل خود را در پیش گرفت. همین واقعیت در مورد دیگر شاخه‌های القاعده در آفریقا و داعش هم صدق می‌کند.
این تمرکززدایی از فعالیت گروه‌های تروریستی، ممکن است به زنده نگه داشتن القاعده و داعش کمک کرده باشد. آمریکا تاکنون 2رهبر القاعده و 5رهبر داعش در افغانستان و سوریه را از بین برده است، اما این اقدامات کوچک‌ترین تأثیری بر روند حیات القاعده و داعش نداشته است. همزمان کارشناسان امنیتی باور دارند تمایل به پراکندگی در میان گروه‌های تروریستی سایه تهدید را از سر غرب برداشته و متوجه جوامع محلی ساخته است. از نظر کارشناسان امنیتی مانند دنیل بیمن از دانشگاه جورج تاون، القاعده اکنون به گروهی محلی تبدیل شده است که حملات خارجی دیگر در اولویت این گروه نیست، اما سازمان ملل با این ایده موافق نیست و باور دارد درصورتی که فعالیت گروهک‌های تروریستی در منطقه ساحل و دیگر مناطق جهان سرکوب نشود، نهایتا یک یا چند گروه از میان آنها برای القاعده فرصتی برای اجرای عملیاتی تروریستی در غرب فراهم خواهند آورد.
