یادداشت
چرخه معیوب کاتالیست‌های تقلبی
محمد‌مهدی میرزایی‌قمی*
عامل کاهش آلایندگی خودروهای بنزینی در قطعه‌ای به نام کاتالیست است؛ بنابراین مؤثرترین راهکار کنترل انتشار آلاینده‌های گازی از خودروهای بنزینی نصب کاتالیست باکیفیت روی آنهاست که بازدهی بالایی داشته و تا حدود زیادی آلاینده‌های گازی منتشر شده را کاهش می‌دهند. این کاتالیست‌ها در زمان تولید روی خودروها نصب می‌شوند و در ابتدا بازدهی بالایی در کاهش انتشار آلایندگی دارند، اما با گذشت زمان و افزایش پیمایش خودرو میزان بازدهی این کاتالیست‌ها افت کرده و تأثیر کمتری بر کاهش انتشار آلاینده‌ها از خودرو می‌گذارند. معمولاً عمر متوسط مفید یک کاتالیست در خودروهای بنزینی بین 4تا 5سال است که بسته به نحوه استفاده از خودرو و کیفیت سوخت و تعمیر و نگهداری متغیر است.
ساختار کاتالیست خودروها به این صورت است که یک هسته سرامیکی یا فلزی داخل پوشش فلزی قرار داده می‌شود. این هسته شیارهای متعدد و ریز در راستای طولی دارد و سطح درونی این شیارها با یک‌سری فلزات واکنش‌دهنده مانند رادیوم، پلاتین و پالادیوم پوشش‌دهی می‌شود. این شیارها محل عبور گازهای خروجی از موتور است و حین گذر این گازها از شیارهای مذکور، آلاینده‌های مضر با فلزات چسبیده به دیواره این شیارها واکنش شیمیایی انجام می‌دهند. پس از انجام یک‌سری واکنش‌های شیمیایی، گازهای آلاینده خروجی از موتور خودرو به گازهای بی‌ضرر مانند نیتروژن، اکسیژن و بخار آب تبدیل شده و فلزات واکنش‌دهنده نیز در جای خود باقی می‌مانند؛ بنابراین این فلزات که عامل اصلی کاهش آلاینده هوا در کاتالیست هستند، مصرف نمی‌شوند و فقط نقش واسط را ایفا میکنند، اما دلیل اینکه پس از چند سال کارکرد کاتالیست‌ها، بازدهی آنها افت می‌کند این است که ناخالصی‌های موجود در گازهای خروجی از موتور که از کیفیت سوخت و نحوه احتراق موتور نشأت می‌گیرد، طی واکنش‌های شیمیایی درون کاتالیست به دیواره شیارها می‌چسبند و به مرور زمان سطح داخلی کاتالیست را می‌پوشانند. بدین‌ترتیب به‌تدریج تماس فلزات واکنش‌دهنده درون دیواره شیارهای کاتالیست با گازهای خروجی از موتور کاهش یافته و در نتیجه عدم‌انجام واکنش شیمیایی درصد کمتری از این گازهای پالایش می‌شوند و به این ترتیب بازدهی کاتالیست افت کرده و آلایندگی خودرو افزایش می‌یابد. در این زمان با مراجعه به معاینه فنی، آلایندگی خودرو مردود شده و باید کاتالیزور خودرو تعویض شود. اما بعضا مشاهده می‌شود که اشخاص به جای نصب کاتالیزور باکیفیت اقدام به اجاره این کاتالیزورها صرفا برای قبولی در معاینه فنی میکنند. با مراجعه به برخی تعمیرگاه‌های خودرو نیز به مشتریان پیشنهاد می‌شود به جای کاتالیزور باکیفیت، کاتالیست‌های تقلبی ارزان‌تر روی خودرو نصب شود. متأسفانه برخی از تولیدکنندگان کاتالیست در کشور بدون بررسی و نظارت دقیق اقدام به خرید و نصب کاتالیست‌های غیراصل میکنند؛ قطعاتی که در ظاهر شبیه کاتالیست است، اما هیچ‌گونه پوشش کاتالیزوری (فلزات واکنش‌دهنده) روی سطوح داخلی آنها وجود نداشته و عملا تأثیری بر کاهش انتشار آلاینده‌های گازی منتشره از خودرو ندارند. به واسطه عدم‌وجود مواد شیمیایی واکنش‌دهنده روی سطح داخلی این قطعه، هیچ واکنش شیمیایی با گازهای آلاینده خروجی از موتور خودروها صورت نمی‌گیرد و عملا گازهای سمی و آلاینده بدون تصفیه و پالایش شدن از اگزوز خارج می‌شوند. برخی از تولیدکنندگان چنین قطعاتی، دلیل تولید را نیز وجود خریدار عنوان کرده‌اند که درواقع لازم است مجموعه خودروسازان، نسبت به موضوع حساسیت و دقت بیشتری داشته باشند. همچنین ضروری است که نظارت فراتری جهت بررسی کاتالیزورهای منصوبه روی خودروهای تولیدی خود انجام دهند. این قطعات تقلبی همچنین برای مصرف در بازار لوازم‌یدکی نیز تولید می‌شوند و برخی از سودجویان با علم به ارزشمند بودن کاتالیست خودرو در راستای کسب منافع جزئی، اقدام به فروش آن میکنند.
از سوی دیگر برخی از دلالان در بازار به‌دنبال خرید کاتالیست خودروها هستند تا با استخراج فلزات گرانبهای موجود در آن و صادر به کشورهای دیگر، درآمد هنگفتی به‌دست آوردند؛ بنابراین یک چرخه مسموم ایجاد می‌شود که از طرفی خریداران مشتاق و دست به نقد کاتالیست، سعی در خرید این قطعه از صاحبان خودروها دارند، از طرفی دیگر برخی از اشخاص از ارزش و کارایی مهم این قطعه بی‌اطلاع هستند و تمایل به فروش کاتالیست خودروی خود دارند و باز از طرفی دیگر تولیدکنندگان کاتالیست‌های تقلبی قطعات جایگزین کاتالیست اصلی خودروها را با قیمت پایین تولید کرده و روانه بازار میکنند که مورد استقبال مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد. در نهایت در چرخه‌ای جذاب و معیوب، حذف این قطعه حیاتی از خودروهای در حال تردد را به‌دنبال دارد تا با افزایش شدید انتشار آلاینده‌های گازی خودروها، شرایطی که امروز به واسطه آلاینده ازن در شهر ایجاد شده است را شاهد باشیم. وجود این چرخه مضر عملاً نظارت‌ها و مراقبت‌های دیگری که در سایر بخش‌های مربوط به حوزه آلایندگی وسایل نقلیه از جانب سازمان حفاظت محیط‌زیست صورت می‌گیرد را بی‌اثر می‌کند؛ به‌عنوان مثال تلاش‌هایی که برای کنترل استاندارد آلایندگی وسایل نقلیه در زمان تولید صورت می‌پذیرد به فاصله چند سال پس از ورود آنها به چرخه مصرف، بی‌اثر شده و خودرویی که با استاندارد آلایندگی یورو5تولید شده است درواقع با سطح آلایندگی یورو یک در سطح خیابان‌ها تردد می‌کند. بنابراین باید فرایند دقیق و کارآمدی ایجاد شود که از جداسازی کاتالیست از خودروها و جایگزینی آنها با کاتالیست‌های تقلبی و بی‌کیفیت جلوگیری کند. بهترین روش در این خصوص درج یک کد منحصر به‌فرد روی هر کاتالیست در زمان تولید و ثبت این کد همراه با سایر اطلاعات خودرو حین شماره‌گذاری است که هر بار در زمان انجام معاینه فنی سالانه بازرسی و کنترل شود که آیا کاتالیست نصب شده همان کاتالیستی است که در زمان تولید خودرو روی آن قرار داده شده یا خیر؟ البته پس از پایان عمر کاتالیست اگر صاحب خودرو بخواهد کاتالیست باکیفیت جدیدی نصب کند، باید این عمل در مراکز مجاز صورت گرفته و کد کاتالیست جدید با کاتالیست تعویض شده جایگزین شود. شایان ذکر است عملیاتی شدن این موضوع در گرو همکاری و اقدام مشترک پلیس راهور، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت صمت است.
* مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران
