نقشه فرار از اومیکرون

زهرا جعفرزاده- روزنامه‌نگار

آمار ابتلا به کرونا هر روز روند صعودی‌تری به‌خود می‌گیرد. در این وضعیت شمار فوتی‌ها هم در رقابت با این آمار، رو به افزایش است. 2روز است تعداد قربانیان کرونا، بیش از 60نفر طی 24ساعت ثبت می‌شود و در این وضعیت تعداد شهرهای قرمز و نارنجی هم رو به افزایش است و به‌نظر می‌رسد فاصله زیادی با پیک اومیکرون وجود ندارد. به استناد آمار وزارت بهداشت، دایره ابتلا در حال گسترده‌تر شدن است و جمعیت قابل‌توجهی برای چندمین‌بار در 2سال و نیم گذشته درگیر کرونا، آن‌هم یکی از زیرسویه‌های اومیکرون شدند. حالا در شرایطی که واکسیناسیون برای دریافت دوز یادآور واکسن کرونا آغاز شده، پرسش‌های جدیدی برای بیماران و به‌طور کلی افراد برای دریافت دوز یادآور واکسن، مدت زمان قرنطینه، زمان تزریق واکسن پس از بهبودی از بیماری و نوع واکسن تزریقی برای دوز یادآور مطرح می‌شود. حمید سوری، اپیدمیولوژیست و رئیس کارگروه بهداشت و پیشگیری قرارگاه عملیاتی ستاد ملی مقابله با کرونا و مسعود یونسیان، رئیس کمیته راهبردی مطالعات واکسیناسیون وزارت بهداشت، به این سؤال‌ها پاسخ می‌دهند.

 ویروس در تلاش برای واکسن‌گریزی
موضوع اصلی بر سر واکسیناسیون دوز یادآور است؛ اقدامی که برخلاف دوزهای اول و دوم، نه با اقبال عمومی مواجه شده و نه از سوی مسئولان نظام سلامت به‌طور جدی به مردم توصیه می‌شود. حمید سوری، اپیدمیولوژیست و رئیس کارگروه بهداشت و پیشگیری قرارگاه عملیاتی ستاد ملی مقابله با کرونا، بحث واکسن‌ها را یکی از موضوعات پیچیده می‌داند و به همشهری می‌گوید: «به‌راحتی نمی‌توان درباره میزان ایمنی و اثربخشی واکسن‌ها و اینکه چه واکسنی بهتر از آن یکی است، اظهارنظر کرد. نکته اصلی این است که تمام واکسن‌هایی که در سبد ما قرار دارد یا حتی در سطح بین‌المللی استفاده می‌شود، به‌صورت فوریتی و اورژانسی تأییدیه‌ها را گرفته و عوارض آنها در طولانی‌مدت مورد بررسی قرار نگرفته است. به هر حال این واکسن‌ها، مراحل کارآزمایی خود را در شرایط عادی طی نکرده‌اند و این موضوع نگرانی‌هایی ایجاد کرده است.» نکته بعدی مورد اشاره سوری، تغییر ماهیت ویروس کروناست: «ویروس کرونا دیگر ماهیت اصلی خود را ندارد و برای بقای خود در تلاش برای واکسن‌گریزی است که این موضوع اثربخشی واکسن‌ها را کم می‌کند؛ به همین دلیل است که دولت‌ها به‌دنبال تولید واکسن‌های جدیدی هستند که روی اومیکرون اثربخشی داشته باشد. البته واکسن‌های قبلی بی‌اثر نشده‌اند، اما اثربخشی آنها با توجه به جهش‌های جدید، به‌طور مرتب کمتر می‌شود و ما نیاز داریم تا این واکسن‌ها به‌روزرسانی شوند.» سوری به این نکته اشاره می‌کند که هیچ واکسنی نه صددرصد ایمن است و نه صددرصد غیرایمن؛ « به‌طور کلی برای اینکه مداخله‌ای مانند واکسیناسیون صورت بگیرد، سود و ضرر آن درنظر گرفته می‌شود؛ مثلا اگر واکسن‌نزدن، احتمال مرگ را بالا می‌برد، ترجیح بر واکسن زدن است؛ چراکه مثلا 50درصد خطر مرگ را کم می‌کند. البته ممکن است این معادله در جمعیت‌های مختلف متفاوت باشد؛ مثلا در گروه‌های پرخطر ازجمله سالمندان یا افراد با بیماری‌های نقص ایمنی، این نسبت خیلی بیشتر باشد؛ به همین دلیل نیاز است تحلیل درستی از اپیدمی در کشور انجام شود.» این اپیدمیولوژیست معتقد است که یکی از ضعف‌های مدیریت پاندمی کرونا در ایران، شفاف نبودن محیط اپیدمی است: «ما نمی‌دانیم اثرات سوء واکسن‌های قبلی چه بوده و در کجا یا در چه گروه‌هایی بیشتر عوارض داشته است، درباره عوارض واکسیناسیون هم اطلاعات شفافی وجود ندارد؛ درحالی‌که در کشورهای دیگر، تمام این اطلاعات در دسترس است. در کنار اینها، میزان تست‌گیری‌هایمان کم است؛ به همین دلیل نمی‌توانیم سطح خطر را برآورد کنیم. یکی از شاخص‌هایی که به آن نیاز داریم، نسبت تست‌های مثبت به کل تست‌هاست. وقتی تعداد تست‌گیری ما کم است و تنها از کسانی که علامت دارند، تست گرفته می‌شود، آمار نهایی می‌تواند گمراه‌کننده باشد. در برخی از استان‌های کشور، نسبت تست‌های مثبت به تست‌های گرفته شده بیش از 50درصد است که این عدد واقعی نیست، اگر واقعی بود، ما به سرعت دچار پیک‌های وحشتناک می‌شدیم، اما نشدیم؛ چراکه تست‌ها کم است و افرادی که از آنها آزمایش گرفته می‌شود، نمی‌توانند نماینده عموم جامعه باشند.»
به‌گفته او، سنجش میزان ایمنی جامعه، نیاز به مطالعات سرواپیدمیولوژی دارد که باید به‌طور مرتب انجام شود، اما این کار صورت نمی‌گیرد. آخرین مطالعه انجام شده در این زمینه مربوط به یک سال و نیم پیش است که دیگر قابل استناد نیست.

 باید سطح ایمنی جامعه سنجیده شود
آیا لازم است تمام افراد دوز یادآور واکسن کرونا را تزریق کنند؟ این پرسشی است که از سوی مردم مطرح می‌شود و سوری در پاسخ به آن می‌گوید که نمی‌توان به‌صورت فله‌ای برای چندمین بار به مردم توصیه کرد واکسن بزنند؛ چرا که این کار علمی نیست، باید مشخص شود که سطح ایمنی جامعه چقدر است و میزان آنتی‌بادی ایجاد شده تا چه میزان است تا براساس آن واکسن تزریق کرد.
سوری درباره اینکه گفته می‌شود واکسن کرونا هم مانند واکسن آنفلوآنزاست و باید سالی یک‌بار تزریق شود، توضیح دیگری می‌دهد. او می‌گوید نمی‌توان واکسن آنفلوآنزا و کرونا را با هم مقایسه کرد: «روی واکسن آنفلوآنزا، کارآزمایی‌های بالینی استانداردی انجام شده و عوارض جانبی بلند‌مدت آن مشخص است. اما این شرایط برای واکسن کرونا حاکم نبوده است و هنوز اطلاعات درباره واکسن کرونا، کامل نیست؛ بنابراین لازم است سطح خطر و همچنین وضعیت گروه‌های مختلف در استان‌ها سنجیده شود و در نهایت براساس اینکه چه کسانی به این واکسن نیاز دارند، واکسیناسیون انجام شود: «نمی‌توان واکسنی که فرایند طبیعی برای تأیید گرفته را با واکسنی که از عوارض بلندمدت آن اطلاعی در دست نیست، مقایسه کرد؛ البته نباید اینطور برداشت شود که مردم واکسن نزنند. مردم باید اقدام به واکسیناسیون کنند، اما اینکه انتظار مطلق داشته باشند که واکسن به‌طور کامل و به‌تنهایی بیماری را مهار می‌کند، اشتباه است. واکسن تنها یکی از راه‌های قطع زنجیره انتقال است.»

ابتلای شدید، مانند تزریق یک دوز واکسن
در کنار این موضوع اما با افزایش موارد ابتلا و رسیدن تعداد مبتلایان در روز به 10هزار نفر، خیلی‌‌ها را برای دریافت دوز یادآور بلاتکلیف کرده است؛ مخصوصا افرادی که مبتلا شده‌اند و نمی‌دانند چه زمانی باید دوز یادآور را دریافت کنند. سوری در پاسخ به این موضوع توضیح می‌دهد: «اگر بیشتر از 6ماه از آخرین تزریق واکسن گذشته باشد، فرد می‌تواند دوز یادآور را دریافت کند. اگر هم مبتلا شده باشد، باید کمی صبر کند و پس از چند هفته دوز یادآور را بگیرد. به هر حال ابتلا، با توجه به میزان شدت، ایمنی در بدن ایجاد می‌کند؛ یعنی مانند واکسن عمل می‌کند.» به‌گفته این اپیدمیولوژیست، میزان ایمنی ایجاد شده در بدن، به‌شدت بیماری بستگی دارد؛ یعنی هرقدر که فرد شدیدتر مبتلا شده باشد، میزان آنتی‌بادی که در بدنش ایجاد شده هم بالاتر است؛ بنابراین هر ابتلای شدید را می‌توان به‌عنوان یک دوز واکسن درنظر گرفت. راه‌حل اصلی برای سنجش میزان ایمنی در بدن، انجام آزمایش سرولوژی است که البته نمی‌توان به تمام افراد آن را توصیه کرد.

واکسن‌های متفاوت، به نفع ایمنی جامعه و فرد
توصیه متخصصان عفونی و ویروس‌شناسان برای تزریق دوز یادآور واکسن کرونا، انتخاب واکسنی با ترکیبات متفاوت از 3دوز قبلی است. گفته می‌شود اگر تاکنون واکسن‌های دریافت شده بر پایه ویروس کشته شده بود، برای دوز یادآور بهتر است از واکسن‌های نوترکیب با پروتئینی استفاده کرد. رئیس کارگروه بهداشت و پیشگیری قرارگاه عملیاتی ستاد ملی مقابله با کرونا، دراین باره اما می‌گوید: «به‌طور منطقی بهتر است فرد برای دوزهای بعدی از همان پلتفرمی استفاده کند که قبلا مصرف کرده، اگر پروتئین نوترکیب باشد از همان سری و اگر ویروس غیرفعال باشد باز هم از همان واکسن استفاده کند. اما اعلام می‌شود برای اینکه در یک جامعه مقاومت در برابر واکسن ایجاد نشود، بهتر است از واکسن‌های متنوع استفاده شود؛ چرا که به نفع ایمنی فرد و جامعه است.»
پرسش عمومی دیگر، درباره زمان انجام تست کروناست، خیلی‌ها با وجود علائم با تست‌های منفی مواجه می‌شوند و برخی هم بدون داشتن علائم مثبت می‌شوند، در کنار خطاهای ایجاد شده در انجام تست و کاذب بودن منفی و مثبت شدن‌های درصدی از این آزمایش‌ها، اما این اپیدمیولوژیست تأکید می‌کند که 5تا 7روز پس از شروع علائم بیماری، بهترین زمان برای انجام تست است: «به‌طور کلی، طول مدت بیماری کرونا، حدود 3هفته است؛ یعنی از زمانی که ویروس وارد بدن می‌شود تا خارج شود. میزان ناقل بودن هم بستگی به درصد مواجهه افراد دارد؛ یعنی اگر زنجیره انتقال وجود نداشته باشد، به کسی هم منتقل نمی‌شود.»

انتظار 4هفته‌ای برای تزریق دوز یادآور
با اینکه گفته می‌شود موارد شدید ابتلا به کرونا، مانند یک دوز واکسن عمل می‌کند، اما مسعود یونسیان، رئیس کمیته راهبردی مطالعات واکسیناسیون وزارت بهداشت به همشهری می‌گوید که مبتلایان به کرونا، برای تزریق دوز یادآور واکسن کرونا، 4هفته دست نگه دارند؛ چراکه ایمنی حاصل از بیماری می‌تواند روی ایمنی که از طریق واکسن ایجاد می‌شود، تأثیر بگذارد و آن را غیرفعال کند؛ به همین دلیل 4هفته پس از بهبودی، برای تزریق دوز یادآور اقدام شود. او هم بر استفاده از واکسن‌های ترکیبی برای دوز یادآور تأکید می‌کند: «بهتر است دوز سوم، متفاوت از دوزهای اول و دوم واکسن کرونا باشد، دوز چهارم هم به همین ترتیب. یعنی باید از واکسن‌های ترکیبی استفاده کرد، اما به هر حال اینکه استفاده از واکسن‌های ترکیبی چقدر می‌تواند منجر به نتیجه بهتری شود، مشخص نیست.»  یونسیان هم به ماجرای استقبال کم مردم برای تزریق دوز یادآور کرونا، اشاره می‌کند و این توضیح را می‌دهد که پیام‌های متناقضی درباره تزریق این دوز وجود دارد: «هنوز دانش بشر به این مرحله نرسیده که چه زمانی، وقت واکسیناسیون است. یکی از دلایلی که حالا خیلی محکم درباره تزریق دوز یادآور تأکید نمی‌شود ابهامی است که در دانش تجربی وجود دارد. در دانش تجربی باید آزمون و خطا کرد.» نشانه‌های ابتلا به‌ اومیکرون، دیگر برای همه مشخص است، علائم سرماخوردگی با شدت‌های متفاوت. با این حال برخی مدعی‌اند این نشانه‌ها در افرادی که تابه حال مبتلا به کرونا نشده‌اند، بیشتر است. یونسیان هم این موضوع را رد نمی‌کند، اما تأکید می‌کند که 90درصد جامعه حداقل یک‌بار مبتلا به کرونا شده‌اند؛ افرادی که بیماری‌شان بدون علامت بوده است؛ بنابراین نمی‌توان گفت فردی مبتلا نشده، اما درصورت ابتلا به نوع شدید بیماری، آنتی‌بادی بیشتری هم تولید می‌شود و فرد در ابتلاهای بعدی مصون می‌ماند یا به فرم‌های خفیف‌تری دچار می‌شود.