نسل آخر تعزیه در ایران

فهیمه پناه‌آذر-روزنامه‌نگار

امسال هم به رسم سنت چندین ساله، تکیه شوفرها میزبان 10شب تعزیه‌خوانی است؛ تعزیه‌خوانی‌هایی که سال‌های سال در این تکیه در 10شب اول محرم برگزار می‌شود. بیش از 70 سال است که شوفرهای خط تهران - کرج تصمیم‌گرفته‌اند آیین تعزیه‌خوانی مخصوص ایام سوگواری ماه محرم را در گاراژ خود برگزار کنند. حالا 3نسل است که این مکان در شب‌های محرم میزبان حسینی‌ها می‌شود. احمد عزیزی از تعزیه‌خوانان پیشکسوت امسال به همراه 15نفر از گروهش هم در این تکیه اجرا خواهند داشت. عزیزی می‌گوید:«پرده‌های عاشورایی ویژگی بارز این تکیه و جزو منحصربه فردترین پرده‌هایی است که تاکنون دیده شده است.»
عزیزی علاوه بر تکیه شوفرها، از شب گذشته در پهنه فرهنگی رودکی هم تعزیه‌خوانی دارد. پهنه رودکی چند سالی است که در شب‌های اول تا دهم محرم میزبان تعزیه‌خوانان است. به‌گفته عزیزی تعزیه‌خوانی در تکیه شوفرها از 10شب شروع می‌شود اما قبل از آن بعد از اذان مغرب و عشا در پهنه رودکی به اجرای تعزیه‌خوانی می‌پردازند.

تکیه‌ای که تعمیرگاه است
اسم تکیه شوفرها در کنار تکیه‌هایی چون دزاشیب، زرگنده، نفرآباد شهرری، سادات‌اخوی، دربند و تکیه چال به گوش می‌رسد؛ تکیه‌ای که دهه 20درست شد. سال 1324بود که رانندگان آن زمان که در گاراژهای مسافربری میدان قزوین- تهران مسافربری می‌کردند، این تکیه را برپا کردند. نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای با ارزشی بعد از هفتاد و اندی سال بر دیوارهای تکیه شوفرها باقی‌مانده است؛ تکیه‌ای که آن را به نام تعمیرگاه اسلامی می‌شناختند. تعمیرگاهی در خیابان قزوین که در محرم تکیه‌ای برای عاشقان حسین می‌شود.

پهنه رودکی و تعزیه‌خوانی
احمد عزیزی، از پیشکسوتان تعزیه‌خوانی است که در مجالس مختلف تعزیه‌خوانی کرده، وی درباره اجرایش در دهه اول محرم می‌گوید:«به دعوت بنیاد رودکی مانند سال‌های گذشته 10شب اجرای تعزیه داریم و مانند دیگر سال‌ها هم از دوم محرم تعزیه‌خوانی در تکیه شوفرها آغاز شده است. تکیه شوفرها در گذشته تعمیرگاهی با نام «اسلامی» بوده که توسط رانندگان تصمیم گرفته می‌شود تا در محرم اجرای مداحی و نوحه‌خوانی و... داشته باشند. سابقه عزاداری در این تکیه به بیش از 75سال پیش برمی‌گردد. این تکیه به تکیه حسینی هم معروف است. قبل‌ترها بعد از مداحی و نوحه‌خوانی، تصمیم بر این بوده که 2شب اجرای تعزیه باشد. رفته رفته اجرای تعزیه جای مداحی را می‌گیرد و این تکیه دهه اول محرم 10شب تعزیه دارد. سال‌ها پیش آقای میرزاعلی اجرای تعزیه را برعهده داشت و بعد از فوت ایشان، فرزندانش تعزیه‌خوانی می‌کردند. حالا چندین سال است که ما تعزیه‌خوانی را انجام می‌دهیم.»

خوانش وقایع کربلا در 10شب
عزیزی در ادامه به تعزیه‌هایی که در این تکیه اجرا می‌شود، اشاره می‌کند: «در طول 10شب تعزیه‌خوانی حضرت مسلم، حر ریاحی،  حضرت‌علی‌اکبر(ع)، حضرت قاسم(ع)، حضرت امام حسین(ع)، وقایع بازار شام، شاهچراغ، حضرت رقیه(س) و... را داریم. در این تعزیه‌‌خوانی 15نفر من را همراهی می‌کنند که شامل موافق‌خوانان و مخالف خوانان، عوامل لباس و موسیقی و تدارکات هستند.»
حیات و ممات تعزیه هر چند تعزیه‌خوانی در مناسبات دینی و مذهبی برگزار می‌شود اما تعزیه‌خوانان از کمترین حمایت‌ها برخوردار هستند. عزیزی در ادامه در پاسخ به سرنوشت انجمن تعزیه ایرانیان و اینکه آیا مکانی برای این انجمن درنظر گرفته شده یا خیر، توضیح می‌دهد:«انجمن تعزیه نزدیک به 500عضو دارد، اما این انجمن تنها با پرداخت 10هزار تومان در سال اعضای انجمن به حیاتش ادامه می‌دهد. انجمن نه جایی برای نگهداری و ساماندهی نسخ خطی و قدیمی و ادوات و ابزار دارد و نه حتی مکانی برای تشکیل جلسات. وقتی می‌خواهیم جلسه‌ای برگزار کنیم معمولا به تئاترشهر، تالار محراب و... می‌رویم. چندین بار از دولت‌های مختلف خواسته‌ایم که مکانی حتی کوچک را در اختیار انجمن تعزیه قرار بدهند اما هیچ‌کسی اقدامی نمی‌کند. چه در تهران و چه در شهرهای دیگر که تعزیه‌خوانان حضور دارند، ادوات و ابزار و نسخی که در اختیار دارند شخصی است اما همین‌ها تاریخ تعزیه ایران را تشکیل می‌دهند، وقتی تعزیه‌خوانی فوت می‌کند، همان وسایل و نسخی که دارد سرنوشتش مشخص نیست و شاید یک پایگاه چه در پایتخت  یا هر شهر دیگر بتواند این میراث بزرگ را نگهداری کند.» وی اضافه می‌کند:« هم‌اکنون هر شخصی برای خودش کار می‌کند و ابزار تعزیه‌خوانی را نگهداری می‌کند. نگاه‌داشتن شخصی این وسایل هم باعث می‌شود که همه این ابزار و نسخ به مرور زمان از بین بروند. باید تلاش کنیم تمام نسخ قدیم را خریداری و در یک موزه نگهداری کنیم چرا که همه اینها از گنجینه‌های بزرگ ایرانی- اسلامی محسوب می‌شوند.»

تکیه‌هایی که هیچ‌گاه ساخته نشدند
این تعزیه خوان پیشکسوت با عنوان این مطلب که قرار بود در چند شهر بزرگ، تکیه‌های بزرگ بسازند، عنوان می‌کند:«قرار بود تکیه‌های بزرگی چون تکیه دولت در شهرهای بزرگ و دارای قدمت تعزیه‌خوانی تاسیس شود اما هیچ اتفاقی نیفتاد. اگر فکری به حال تعزیه و تعزیه‌خوانان نکنند به گمانم نسل آخر تعزیه هم از بین خواهد رفت. نمی‌گویم که تعزیه‌ای در آینده نخواهیم داشت، بلکه اگر تعزیه‌ای هم اجرا شود به سبب نبود آموزش و حتی پژوهش در این زمینه تعزیه‌های تصنعی خواهد بود که اصالت گذشته را ندارد.»

اصالتی که بدون آموزش از بین می‌رود
از دیگر موضوعاتی که به آن اشاره می‌شود، نبود آموزش و پژوهش در زمینه تعزیه و تعزیه‌خوانی است. عزیزی در این‌باره توضیح می‌دهد:«زمانی تصمیم بر این بود که دانشگاه هنر و معماری و سوره چند واحد تعزیه را وارد درس‌های دانشگاهی رشته هنر کنند تا دانشجویان با این هنر آشنا شوند اما هیچ اتفاقی نیفتاد. در هرحال حیات و ممات تعزیه تنها به حمایت سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی وابسته است. اگر وزارت ارشاد بتواند محلی برای تعزیه ایجاد کند و اگر بودجه به انجمن بدهد ما هم می‌توانیم روی پای خود بایستیم. مردم به تعزیه و تعزیه‌خوانی علاقه‌مند هستند و از قدیم تا به امروز در مناسبات مذهبی شرکت کرده‌اند. علاقه‌مندان به تعزیه چه از بعد هنری و چه دینی علاقه‌مند به این هنر هستند؛ امیدوارم با توجه به نگرش مثبت وزارت ارشاد و مدیریت مرکز هنرهای نمایشی تصمیمات خوبی برای تعزیه ایران گرفته شود.» به‌گفته عزیزی علاوه بر شناخت ملی نسل جدید از تعزیه و تعزیه‌خوانی، حمایت از این هنر دینی باعث می‌شود که هنرمندان در کشورهای دیگر هم به اجرای تعزیه بپردازند و همین اجراها باعث شناخت مردم از فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی می‌شود. عزیزی اضافه می‌کند:«یکی از نمونه‌های اجرای تعزیه در کشور فرانسه بود که خاطرم هست پیتر بروک و ژان کلود کریر وقتی تعزیه را دیدند، درباره‌اش صحبت کردند. به‌طور حتم اگر تعزیه حمایت نشود، پرونده‌اش به‌زودی زود در ایران بسته می‌شود.»