مبارزه با اشرافیت و تبعیض

سیدمیثم میرتاج‌الدینی؛ روزنامه‌نگار

بخش مهمی از امامت حضرت موسی‌بن‌جعفر(ع) در دوران خلافت هارون عباسی است. از این‌رو عمده مبارزات امام کاظم(ع) با هارون به‌عنوان خلیفه وقت و اطرافیان او بود. اکنون خوب است که برگه‌های تاریخ را ورق بزنیم و ببینیم قضاوت تاریخ درباره هارون عباسی و نزدیکان او چگونه بوده است؟
طبری به‌عنوان یکی از مورخان مسلمان درباره روحیات، احوالات و رفتارهای هارون عباسی نوشته که او روزی 100رکعت نماز می‌خواند. سوای از زکات واجب، روزی هزار درهم صدقه مستحبی می‌داد. اگر به حج می‌رفت 100نفر از فقیهان را با خود می‌برد و اگر حج نمی‌رفت 300نفر را با مخارج خودش به حج می‌فرستاد. فرهیختگان جامعه اسلامی مانند شاعران، ادیبان و اهل علم و فقاهت نزد او جایگاه والایی داشتند. از بگومگو و مشاجرات لفظی پرهیز داشت و از هرآنچه که می‌دانست ثوابی ندارد به‌شدت دوری می‌کرد. (تاریخ الطبری، ج 8، ص:347)
طقوش نیز در کتاب «دولت عباسیان» با استناد به منابع تاریخی درباره هارون عباسی می‌نویسد: او بسیار انعطاف‌پذیر و روادار بود و به اوضاع مردم توجه ویژه داشت. به‌صورت ناشناس به بازار می‌رفت تا مستقیم از اوضاع و احوال جامعه و مردمی که بر آنها حکم می‌راند مطلع شود. هارون فردی بود رقیق‌القلب و احساساتی که هنگام حضور در مجالس وعظ بسیار گریه می‌کرد. دوران حکومت او علم به طرز چشمگیری پیشرفت کرد. همچنین عزت زیادی به مسلمانان و قلمرو خود بخشید به‌طوری که بسیاری از پادشاهان اروپایی آرزو و سعی داشتند به او نزدیک شده و با مملکت او ارتباط برقرار کنند. (طقوش، محمدسهیل، دولت عباسیان، صص88-89)
علاوه بر این اطرافیان هارون نیز شخصیت‌های فرهیخته‌ای بودند. به‌عنوان مثال زبیده، همسر هارون، شخصیت بسیار برجسته‌ای دارد. برخی منابع تاریخی او را اینگونه معرفی کرده‌اند: زنی دیندار، اصیل‌زاده، زیباروی، محبوب، نیکوکار، خیّر و البته با نفوذ. (زرکلی، الاعلام، ج3، ص42)
در احوالات زبیده آمده که محافلی برای اجتماع هنرمندان، علماء، اطبا، شعرا و ادبا ایجاد می‌کرد. به زبان امروزی او کانون‌ها و انجمن‌های فرهنگی-تمدنی زیادی تاسیس کرده تا از این طریق به فرهیختگان توجه کرده و جایگاه علم و ادب و فرهنگ را در جامعه ترفیع بخشد.
خود او اهل شعر و فرهنگ و علم بود و با نخبگان جامعه برخورد بسیار شایسته‌ای داشت. همچنین برای او 100کنیز نوشته‌اند که همه آنها حافظ قرآن بودند. زبیده خود نیز روزانه پاره‌ای از وقتش را به قرائت قرآن اختصاص می‌داد. (ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ج10، ص271)
از بخشش و عطایای وی نسبت به زاهدان، نیکوکاران، فقرا و بیچارگان هم بسیار یاد کرده‌اند. علاوه بر این اهل ساخت‌وساز و عمران و آبادی و وقف و ساخت بناها و مراکز عام‌المنفعه بود.(زرکلی، الاعلام، ج3، ص42) درواقع زبیده زنی است با اندیشه‌های بلند فرهنگی و تمدنی و اقدامات مهم در راستای تعالی جامعه اسلامی. همچنین او یکی از زنان مؤثر در عرصه سیاست و به‌عنوان یک فعال مهم اجتماعی به شمار می‌رفت.

یک سؤال مهم: اکنون که به بخشی از ویژگی‌های روحی و شخصیتی و همینطور به بعضی از اقدامات هارون و اطرافیان او در تاریخ پرداختیم خوب است یک سؤال مهم را مطرح کنیم: چرا امام موسی‌کاظم(ع) با خاندانی چنین فرهیخته، اهل عبادت، بخشنده و خیّر، سیاست‌مدار و اهل تدبیر، رونق‌دهنده به مملکت و فرهنگ‌شناس و تمدن‌ساز مبارزه می‌کرد؟
برای پاسخ به این سؤال ابتدا باید بدانیم که این خاصیت تاریخ است که به‌سان سفره‌خانه‌ای پروپیمان هیچ طلب‌کننده‌ای را بی‌پاسخ نمی‌گذارد. هرکس با هر پیش‌فرض و الگوی ذهنی، می‌تواند به تاریخ چیزی سفارش دهد. در نتیجه به راحتی می‌توان با چند داده تاریخی از جلاد، شهید ساخت.
لذا باید دانست همان هارونی که در مجلس وعظ اشک چشمش روان است، هنگام خشم بر مردم، از پنجه‌های او خون بسیاری جاری است. ماجرای کشتار و قتل‌عام خاندان برمکی فقط یک نمونه از جنایت‌های او علیه خادمان خودش است. همچنین هارون نه‌تنها بیت‌المال مسلمین را برای خوشگذرانی خود مصرف می‌کرد بلکه در این مسیر اسراف می‌کرد. اطلاعات تاریخی از عروسی هارون و زبیده با مخارج نجومی و همینطور نوع لباس‌ها، زیورآلات، فرش‌ها و اسباب زندگی، خوراکی‌های گران و بریز و بپاش‌های افراطی آنها عجیب است. آن هم در شرایطی که بخش قابل‌توجهی از مسلمانان در فقر زندگی می‌کردند. بهترین سرپوش بر این خوی اشرافی و فساد و تبعیض هم صدقات و خیرات بوده است.
همچنین درباره فسادهای دیگر زبیده در تاریخ آمده که وی کنیزان زیباروی زیادی داشت و آنها را مجبور به پوشیدن لباس مردانه می‌کرد و رقاصه‌ها و آوازه‌خوان‌ها را در اختیار پسرش امین می‌گذاشت.
اهتمام عباسیان به علم و فرهنگ نیز با انگیزه عربیزه‌کردن تمدن مسلمانان و ساختن آلترناتیوی در برابر الگوی اهل‌بیت بود.
اکنون باید بپرسیم که چنین خاندان فرهیخته و رواداری، چرا با عالم‌ترین فرد زمان یعنی موسی بن جعفر با خباثت محض رفتار کردند و سال‌هایی چند از عمر گرانبهای او را با زندان و شکنجه دزدیدند و جامعه اسلامی را از وجود ایشان محروم ساختند؟ این وضعیت نشان از آن دارد که عباسیان از جانب امام‌کاظم(ع) به‌شدت احساس خطر می‌کردند چون مبارزه امام‌کاظم(ع) با دستگاه هارون عباسی، مبارزه اسلام ناب با اشرافیت و تبعیض بود. مبارزه قرائت حقیقی از دین پیامبر با اسلام نمایشی و مبارزه آرمان‌های بلند توحیدی با پیشرفت منهای عدالت و توسعه بدون تعالی و رشد. ما امروز بیش از هر زمان دیگری برای مبارزه با اشرافیت و تظاهرهای دین‌مدارانه ولی عاری از حقیقت و معنویت و عدالت، به الگوی مبارزاتی امام‌کاظم(ع) نیازمندیم.