همگامی خوشنویسی با هنرهای رنگارنگ

خوشنویسی از کهن‌ترین هنرهای ایرانی است که مسیر پرفراز‌و‌فرودی را در طول تاریخ پشت سر گذاشته است و به‌عنوان یکی از نخستین هنرهای ایرانی، جایگاه مهمی در معرفی فرهنگ و هنر ایران به جهان داشته است. در این سال‌ها هنرمندان تلاش کرده‌اند با تلفیق خوشنویسی با هنرهای دیگر، به مفاهیم و جلوه‌های تازه‌ هنری برسند که برخی از این تلاش‌ها ماندگار و موفق بوده است. در این گزارش با هنرهایی آشنا می‌شویم که از ارتباط خوشنویسی با هنرهای دیگر شکل گرفته‌اند.

خوشنویسی و تذهیب

یکی از گونه‌های هنری که در تزئین و زیبایی خط نقش بسیار پررنگی دارد، تذهیب است. بنا به تعبیری که در کتب آمده است، تذهیب مجموعه‌ای از نقش‌های بدیع و زیباست که نقاشان و خالقان اثر هنری برای زیباتر کردن کتاب‌های علمی و فرهنگی و هنری، دیوان اشعار و قطعه‌های زیبای خوشنویسی و... از آن استفاده می‌کنند. به وسیله تذهیب کناره‌ها و اطراف صفحات خط با طرح‌هایی از شاخه‌ها و بندهای اسلیمی، ساقه‌ها، گل‌ها و برگ‌های ختایی مزین می‌شوند. در رابطه با تاریخچه هنر تذهیب باید بگوییم که این رشته از دوره سامانی در ایران رونق گرفت؛ ولی پس از تسلط اعراب بر ایران تذهیب در اختیار حکومت‌های اسلامی قرار‌گرفت و هم‌اکنون هم جزو هنرهای اسلامی محسوب می‌شود؛ معمولا برای تزئین قرآن‌های خوشنویسی شده از هنر تذهیب استفاده می‌کردند. امروزه آثار خلاقانه زیادی با بهره گرفتن از این هنر خلق شده است.


خوشنویسی و گرافیک
با پیشرفت تکنولوژی هنرها هم شکل متفاوتی به‌خود گرفتند. گرافیک ازجمله علوم ارتباطات تصویری است که توجه بسیار زیادی به آن می‌شود. آنچه در گرافیسم خط مهم است این است که می‌تواند در زمان‌ها و مکان‌های مختلف با مخاطب ارتباط برقرار کند. آثار گرافیکی می‌تواند علامت‌هایی از حروف الفبا یا نشانه‌های مختلف باشد. در هنری که از رابطه خوشنویسی و گرافیک ایجاد می‌شود، بیشتر واژه‌ها و تصاویر با هم به‌کار می‌روند و گاهی متن بر کل اثر تسلط داشته و در بعضی مواقع هم تصویر بر متن چیره می‌شود. البته ممکن است هر دوی اینها به هم وابسته باشند که در آن صورت شاهد اثر هنری بی‌نظیری خواهیم بود.


خوشنویسی و مجسمه‌سازی

بهره‌برداری زیبایی‌شناسانه از خط به‌صورتی نوین و مدرن در ایران، نخستین بار در دهه 40شمسی و با اوج گرفتن جنبش سقاخانه مطرح شد. این جنبش فرم و نقش‌مایه‌های ایرانی، خطوط ایرانی- اسلامی را به‌دلیل انعطاف‌پذیری از نظر شکل و اندازه به‌عنوان عناصر بصری پایه در خلق آثار هنری مطرح کرد. مجموعه مجسمه‌های «هیچ» از پرویز تناولی بارها در عرصه هنر عمومی به نمایش درآمده‌اند و نمونه مشهوری از ارتباط خوشنویسی با هنرهای تجسمی دیگر مثل مجسمه‌سازی و آثار حجمی هستند. خط، هم به‌عنوان عنصری مستقل که در این اماکن پیوسته وجود داشته و هم به‌صورت حکاکی‌هایی، روی ظروف و نگین‌های انگشتری، مورد‌توجه هنرمندان قرار گرفت. آنان همانطور که ساخت‌وساز و ترکیب‌بندی مجددی روی همه اشیاء و تصاویر مذکور انجام دادند با نگاه مجدد خلاقانه بر خط نیز آن را تعریف جدیدی کرده و طراحی مجدد، ترکیب‌بندی و ساخت‌وساز نوینی بدان بخشیدند و بدین‌ترتیب نگاه بصری تازه‌ای به خط، در قلب سقاخانه متولد شد و خط کوفی این بار، پس از تحویل و تحولاتی 1400ساله به‌سوی زبان و بیان جدیدی حرکت کرد.


خوشنویسی و موسیقی
همانگونه که ریتم، نخستین و مهم‌ترین عامل مشترک بین شعر و موسیقی آوازی است، به‌گونه‌ای که در شعر و به‌طورکلی در کلام، از توالی هجاهای کوتاه و بلند و در موسیقی از توالی کشش‌های مختلف (مانند سیاه، چنگ، دولاچنگ و...) به‌دست می‌آید، نخستین و مهم‌ترین عامل مشترک بین خوشنویسی و موسیقی نیز می‌تواند ریتم باشد؛ همچنین می‌دانیم برای هجاهای یک شعر معین، می‌توان ریتم‌ها و میزان‌بندی‌های گوناگونی نوشت تا انطباق ریتم شعر و موسیقی آوازی به‌خوبی انجام پذیرد. در مورد خوشنویسی نیز می‌توان ریتم‌ها و ترکیب‌بندی‌های گوناگونی متصور شد تا انطباق ریتم موسیقی و خوشنویسی به‌خوبی صورت پذیرد. با این پیش‌فرض می‌دانیم که در ارتباط شعر و موسیقی هر دو در مقام بیان و اجرا، از جنس آوا و قابل‌نت‌نویسی هستند و به‌راحتی قابل‌انطباق‌اند اما ارتباط موسیقی با خوشنویسی ارتباط تصویر و آواست و همخوان‌کردن آنها با اصول نت‌نویسی به‌سختی صورت خواهد پذیرفت. موزیکالیگرافی نامی است که بر هنر همگامی خوشنویسی و موسیقی گذاشته شده است.



خوشنویسی و نقاشی
نقاشی ارتباط بسیار مهم و ارزشمندی با خوشنویسی دارد. چیزی که در سال‌های اخیر با عنوان نقاشی‌خط از آن یاد می‌شود، حکایت از ارتباط عمیق و پیچیده خوشنویسی با نقاشی که از گونه‌های اصلی هنرهای تجسمی است، دارد. نقاشی‌خط شیوه‌ای است در نقاشی مدرن و خوشنویسی معاصر، که به وسیله برخی از خوشنویسان و نقاشان به‌وجود آمد و هم‌اکنون هم طرفداران بسیار زیادی دارد. آنچه باعث شده تا در آثار خوشنویسان از نقاشی هم استفاده شود، عناصر مشترک این دو هنر است که ترکیب خوشنویسی با انواع هنرهای تجسمی به سبب بیشتر شدن زیبایی بصری و به رخ کشیدن گونه‌های مختلف هنری است. در سال‌های اخیر ترکیب خوشنویسی با نقاشی باعث به‌وجود آمدن آثار بی‌بدیل و زیبایی شده است که نمونه آن کمتر دیده می‌شود. هنگامی که رنگ به کمک خط می‌آید، برای بیننده تنوع بیشتری ایجاد می‌شود.


خوشنویسی و تشعیر

تشعیر اصطلاح و روشی در تذهیب و نقاشی ایرانی یا نگارگری است که در آرایش کتاب یا قطعات خط و مینیاتور و مرقعات استفاده می‌شود. در تشعیرسازی یا تشعیراندازی، حاشیه صفحه‌ها را با نقش‌مایه‌هایی از حیوان، مرغ، گل و گیاه می‌آرایند. رنگ‌ها در تشعیر محدود و اغلب از رنگ طلا استفاده فراوان می‌شود. در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات، معمولاً با یک یا دو و حتی با 3رنگ طلا انجام می‌گیرد. تشعیر، نقوشی از یک یا 2رنگ است که در حاشیه و سرفصل‌های برخی کتاب‌ها و در و دیوار و پرده‌ها و فضاهای موجود در مجلس‌سازی‌ها و پرده‌های نقاشی ایرانی کشیده می‌شود و در جلدسازی و قلمدان‌سازی و قلم‌زنی روی فلز و نیز خطاطی دیده شده‌است. شاید هنر نقاشی تشعیر برای عموم مردم آشنا نباشد ولی مطمئنا بسیاری از مردم در زندگی روزمره خود، طرح‌های مختلفی از تشعیر در نگارگری را روی ظروف، تابلو  یا حتی ابنیه تاریخی مشاهده کرده‌اند. طرح‌ها و نگاره‌های غالب در ساختن تشعیر، بیشتر صخره ‌سنگ‌ها، حرکات ابر و باد، درختان متنوع، حیوانات خیالی و افسانه‌ای مانند سیمرغ و اژدها، حیوانات وحشی در حال جست‌وخیز، پرندگان و حیوانات کوچک با قلم‌اندازی‌های استادان و استفاده بی‌دریغ از طلای ناب است.