گزارش
طالبان حقابه هامون را نمی دهد
ایران علاوه بر دیپلماسی، به‌دنبال تأمین آب از چاه‌های ژرف و دریای عمان است
زهرا رفیعی- روزنامه‌نگار
همین چند روز پیش بود که سخنگوی طالبان در توییتی اعلام کرد «هیأتی تحت سرپرستی وزیر انرژی و آب موظف شد تا جریان کار بندهای کمال‌خان و بخش‌آباد را از نزدیک بررسی کرده و جریان کامل آن را ارائه کند. هدف این است که کارهای باقیمانده هردو بند هرچه زودتر تکمیل شده و به بهره‌برداری برسند.»
این بند‌ها، تنها 2سد از 20سدی است که دولت کنونی افغانستان اعلام کرده که در غرب این کشور احداث خواهد کرد. احداث این بند‌ها در شرایطی است که حقابه ایران از رود‌هایی‌که این سد‌ها را پرآب می‌کند، سال‌هاست تامین نشده است.
علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست اعلام کرد که وزارت نیرو با همتایان خود در کشور افغانستان جلسه داشته اما متأسفانه این جلسات به نتیجه نرسیده است، چون طرف مقابل زیر بار اعداد و ارقام ما نمی‌رود. منظور او از اعداد و ارقام 820میلیون مترمکعب آب سالانه از جریان ثابت رودخانه هیرمند است که در سال1352 طی معاهده‌ای بین ایران و دولت وقت افغانستان تعیین شد.
در آن زمان تغییرات اقلیمی آنچنان نبود که این آب کفاف میانگین آب در تالاب‌های هامون را ندهد. این تالاب‌ها علاوه بر اینکه معاش مردم محلی از کشاورزی و صید را تامین می‌کرد، محل زمستان‌گذرانی و حضور میلیون‌ها پرنده مهاجر بود. اما حالا بستر تالاب به کانون ریزگرد تبدیل شده و عامل اصلی مهاجرت از شهرها و روستا‌های استان سیستان و بلوچستان شده است.
مکانیسم دیپلماسی
به‌گفته کارشناسان، برای احقاق حقوق ایران نخستین مکانیسمی که باید به‌کار برده شود، دیپلماسی است و آن هم به‌دلیل توسعه کشاورزی و عدم‌ثبات سیاسی در افغانستان تا‌کنون به نتیجه نرسیده است.
ضمن اینکه تلاش برای مذاکره بر سر حقابه در ایران نیز با کندی صورت گرفته و تا زمانی که نتایج اکولوژیک خشکی تالاب‌های هامون رخ نشان نداده بود، این مذاکرات همچنان با کندی پیش می‌رفت. در دولت جدید صحبت از مذاکره حقابه هامون بیشتر از قبل شده ولی هنوز هیچ نتیجه ملموسی به‌دست نیامده است.
تالاب هامون مشتمل بر دریاچه، برکه‌ها و باتلاق‌هایی است که سطح آن مرتبا در حال نوسان و تغییر است. در منطقه سیستان، 3هامون به نام‌های پوزک، صابری و هیرمند قرار دارد. این هامون‌ها به‌طور مجزا از منابع آبی جداگانه تغذیه می‌شوند ولی در موقع حداکثر آبگیری به هم می‌پیوندند. ظرفیت تالاب‌های سه‌گانه هامون در مجموع بین 17 تا 12میلیارد مترمکعب است ولی حداقل آبی که نیاز زیستی اکوسیستم منطقه را تامین می‌کند، 7میلیارد مترمکعب است.
داوود میرشکار، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: 2سد ارغنداب و کجکی در بالادست رودخانه هیرمند قرار دارد و در ادامه به بند کمال‌خان می‌رسد.
بند کمال‌خان یک خروجی دارد که می‌بایست آب را به سمت غرب جاری کرده و پس از پر‌کردن تالاب‌های هامون در ایران، راهی «گود زره» درون خاک افغانستان شود. این مسیر طبیعی است ولی متأسفانه افغانستان با دور زدن ایران و بدون درنظر‌گرفتن موضوعات زیست‌محیطی و حقابه تالاب آب بند کمال‌خان را مستقیم به گود زره هدایت کرده است. «گود زره» 30سال آبگیری نشده است و هر آبی در آنجا به تلخاب تبدیل شده و از بین می‌رود. متأسفانه نبود ثبات سیاسی مناسب در افغانستان منجر به این تصمیمات شده است.
بعد از بند کمال‌خان هم بندهای بزرگ و کوچک زیادی احداث شده و آب به زمین‌های کشاورزی در افغانستان هدایت شده است. تامین حقابه ایران نیاز به دیپلماسی قوی آب دارد. او با اشاره به سدهای دیگری که اکوسیستم شرق کشور را متاثر خواهد کرد، می‌گوید: «سد «بخش‌آباد» روی «فراه رود» در شمال افغانستان در حال احداث است و با احداث آن در بخش صابری تالاب هامون ایران هم سهم آبی نخواهیم داشت.»
برنامه افغانستان برای مدیریت منابع آب
به استناد جزئیات برنامه دولت افغانستان به‌منظور بهبود شرایط مدیریت منابع آب در این کشور، کار روی 42سد بزرگ که عمدتا روی رودهای مرزی افغانستان مستقر است، به همراه توسعه زمین تحت پوشش شبکه آبیاری از 2.4میلیون هکتار به 3.1میلیون هکتار در دستور کار دولت افغانستان است. اینها بخشی از سد‌هایی است که روی رودهای مؤثر در حوضه‌های آبخیر در ایران بسته می‌شود.
چندی پیش مولوی عبدالسلام مستوفی، رئیس مدیریت آب حوزه غرب افغانستان به فارس گفت بود حکومت افغانستان متعهد است تا آب‌های افغانستان را به درستی مدیریت کند و در برنامه‌های درازمدت حکومت برای ذخیره آب و تقسیم عادلانه آن قرار است تا 85سد آبی احداث شود. در گام نخست کار بررسی سدهای آبی در افغانستان به اتمام رسیده است که تنها در حوزه غرب افغانستان 20سد آبی بزرگ و کوچک ایجاد خواهد شد.
به گفته داوود میرشکار، سدسازی‌ها در افغانستان بدون رهاسازی حقابه ایران، علاوه بر از بین بردن معیشت مردم در حوزه‌های کشاورزی، صیادی، دامپروری و گردشگری منجر به بروز پدیده ریزگرد در ایران و در نتیجه تخلیه شهرها و روستاها می‌شود. او حفظ اکوسیستم «تنگه احد نظام» را که شامل 5شهرستان حاشیه تالاب‌های هامون (زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز) با مجموع جمعیت بیش از 400هزار نفر جمعیت است، ضروری می‌داند می‌گوید: با دستور وزارت کشور در طرح «قرارگاه رزاق» به معیشت مردم رسیدگی خواهد شد.
تامین آب شرب از منابع «چاه ژرف» و انتقال آب دریای عمان به سیستان و چاه‌نیمه‌ها در حال پیگیری است. این پروژه‌ها ملی است و برخی از آنها باید از سازمان حفاظت محیط‌زیست مجوز دریافت کنند. برای چاه‌های ژرف که هنوز مجوزی صادر نشده است و برای پروژه انتقال آب عمان نیز به‌دلیل اینکه محل برداشت آب از دریای عمان تغییر کرده، مجری در حال اخذ مجوز جدید است.
