چرخه معیوب سیاست در ایتالیا

کمی بیش از یک هفته پس از استعفای اول ماریو دراگی، نخست‌وزیر ایتالیا، که با مخالفت سرجبو ماتارلا رئیس‌جمهور این کشور مواجه شد، دومین استعفای او مورد تأیید قرار گرفت تا شصت و نهمین دولت کوتاه‌مدت ایتالیا هم منحل شده و رقابت برای تشکیل دولت هفتادم آغاز شود. ماتارلا روز پنجشنبه استعفای ماریو دراگی را پذیرفت، پارلمان ایتالیا را منحل کرد و خواستار برگزاری انتخاباتی جدید در این کشور شد. به این ترتیب دوره‌ای استثنائی اما کوتاه از ثبات در سیاست ایتالیا به پایان رسید تا به رسم دهه‌های گذشته، یک دوره جدید از بحران و هرج و مرج سیاسی آغاز شود. ایتالیایی‌ها در مواجه شدن با چنین بحرانی سابقه‌ای طولانی دارند، اما این‌بار در بدترین زمان ممکن رخ داده است؛ زمانی که بحران‌های اقتصادی و انرژی ناشی از جنگ اوکراین، از قبل گریبان ایتالیا را گرفته است.

بازگشت احتمالی راست‌ها
ماریو دراگی نخستین‌بار در تاریخ 23تیرماه درخواست استعفای خود را تسلیم رئیس‌جمهور کرد. استعفای اول دراگی به این دلیل اتفاق افتاد که حزب «5ستاره»، یکی از احزاب حامی دولت ائتلافی او، به رهبری جوزپه کنته، نخست‌وزیر سابق ایتالیا، با برنامه دولت برای مبارزه با قیمت‌ها همراهی نکرد. این‌بار و پس از گذشت بیش از یک‌هفته از استعفای اول، 3حزب از احزاب حامی دولت ائتلافی به پشتیبانی خود از دولت پایان دادند و حتی در جلسه رأی اعتماد به دولت دراگی حاضر نشدند تا بار دیگر ایتالیا درگیر آشفتگی سیاسی شود؛ آشفتگی‌ای که از نظر بسیاری از کارشناسان در بدترین زمان ممکن رخ داده است. این‌بار علاوه بر حزب 5ستاره، حزب «لیگ» و متحدان راست میانه او پشت دولت دراگی را خالی کردند. دراگی که در گذشته رئیس بانک مرکزی ایتالیا بوده، در دوران 18ماهه نخست‌وزیری خود توانست نفوذ و اعتبار ایتالیا را در میان کشورهای اروپایی احیا و ایتالیا را از بدترین روزهای همه‌گیری کرونا خارج کند، اصلاحات اساسی در بخش‌های مغفول‌مانده اقتصاد ایتالیا ایجاد و میلیاردها یورو بودجه را از صندوق‌های احیای اتحادیه اروپا به اقتصاد ایتالیا تزریق کند و به محور مقاومت اتحادیه اروپا در برابر روسیه تبدیل شود. اما این دوران افزایش نفوذ ایتالیا در اروپا، به سرعت جای خود را به سیاست‌زدگی معمول و رایج این کشور داد. اکنون ایتالیا در معرض انتخاب دولتی جدید قرار گرفته که احتمالا احزاب راست‌گرای منتقد اتحادیه اروپا و متمایل به روسیه از آن پشتیبانی خواهند کرد.

چرا عمر دولت‌های ایتالیا کوتاه است؟
تغییر زود به زود دولت‌ها در ایتالیا به بخشی از فرهنگ این کشور تبدیل شده است. دولت دراگی با عمر تقریبا 18ماه، شصت‌ونهمین دولتی بود که در ایتالیای پس از جنگ جهانی دوم، یعنی طی 77سال گذشته تشکیل شده است. به بیانی دیگر، در ایتالیا به‌صورت متوسط هر 13ماه یک‌بار دولتی منحل و دولتی جدید تشکیل شده است. دولت دراگی هم میراث‌دار دولتی بود که توانسته بود 17ماه در ایتالیا دوام بیاورد. به‌نظر می‌رسد دولت‌های ایتالیا در چرخه معیوبی از فروپاشی ائتلاف‌های‌ احزاب حامی به دام افتاده‌اند. هربار دولت جدید به‌واسطه قطع پشتیبانی یکی از احزاب حاضر در ائتلاف وادار به استعفا و انحلال می‌شود؛ اتفاقی که برای دولت جوزپه کنته و ماتئو رنتسی، نخست‌وزیران پیش از دراگی هم رخ داد. در نظام سیاسی ایتالیا، وزرای کابینه توسط رئیس‌جمهور منصوب می‌شوند، نه نخست‌وزیر. از این‌رو هربار که نخست‌وزیر به‌عنوان رئیس دولت بخواهد تغییراتی در کابینه ایجاد کند، مجبور به استعفاست. اما این سازوکار عامل اصلی طول عمر کوتاه دولت‌های ایتالیا نیست. یکی از عوامل این بی‌ثباتی شاید ذات پنهان جنگ سرد سیاسی باشد که میان احزاب این کشور در جریان است؛ جنگی که در سال‌های اخیر به واسطه اختلاف نظر میان احزاب بر سر موضوعات اساسی نظیر باقی‌ماندن ایتالیا در منطقه یورو و تأثیر ادغام ایتالیا با منطقه یورو بر وضعیت اقتصادی این کشور، شدیدتر شده است. انتظار می‌رود این موضوعات در انتخابات زودهنگام آتی ایتالیا به محورهای کلیدی برای نبرد انتخاباتی میان احزاب راست‌گرا و پوپولیست با رقبایشان تبدیل شوند. اما ریشه‌ای‌ترین عامل بی‌ثباتی سیاسی در ایتالیا را شاید بتوان اتکای ایتالیا بر سیستم «نمایندگی تناسبی» دانست؛ نظامی انتخاباتی ویژه کشورهای چندحزبی که براساس آن هر حزب، به نسبت آرایی که در انتخابات به‌دست می‌آورد در پارلمان صاحب کرسی می‌شود. براساس گزارش اکونومیست، این ویژگی باعث افزایش قابل توجه تعداد احزاب در ایتالیا شده و تکثر احزاب به معنی لزوم ایجاد ائتلاف برای تشکیل دولت در نظامی چندحزبی است. قوانین انتخاباتی ازجمله قوانین کنونی ایتالیا، از تشکیل ائتلاف‌های سیاسی پشتیبانی کرده و احزاب را تشویق به ائتلاف می‌کند. اما راهکاری برای جلوگیری از فروپاشی ائتلاف‌ها پس از برگزاری انتخابات در قوانین وجود ندارد. ماتئو رنتسی، نخست‌وزیر پیشین ایتالیا در سال2018 به‌عنوان نماینده حزب دمکرات پیروز انتخابات شد، اما بلافاصله پس از انتخابات، حزب دمکرات را ترک کرده و حزب خود با نام «ایتالیا ویوا» را تشکیل داد. طرفداران حزب جدید او تنها 18کرسی از 321کرسی سنای ایتالیا را در اختیار داشتند، اما همین تعداد هم توانست 18ماه پیش آرای جوزپه کنته، نخست‌وزیر وقت ایتالیا را از اکثریت بیندازد و با خروج از ائتلاف، منجر به انحلال دولت کنته شود. کنته اکنون اقدامی مشابه را با دولت دراگی انجام داده و با خروج از ائتلاف وحدت ملی، در نهایت منجر به انحلال دولت دراگی شد. به بیانی دیگر، می‌توان ریشه بی‌ثباتی سیاسی در ایتالیا را در آمادگی قانونگذاران منتخب ایتالیایی برای ترک احزاب اولیه خود و تشکیل احزابی جدید دانست که از توانایی بالایی برای سنگ‌اندازی در عملکرد دولت‌های ائتلافی ایتالیا برخوردارند؛ روندی که از اواخر قرن نوزدهم در سیاست ایتالیا آغاز و تا به امروز ماندگار شده است.