نهادی برای مبارزه، ‌گذار و تثبیت

الهام دانایی‌سرشت، روزنامه نگار

در واپسین روزهای تیرماه 1359، آخرین جلسه شورای انقلاب اسلامی برگزار شد. شورای انقلاب، نخستین نهاد و مهم‌ترین تجربه عملی اداره کشور است که توسط امام‌خمینی رهبر کبیر انقلاب اسلامی و در پاییز 1357شکل گرفت. این تدبیر بهنگام، از یک‌سو روند پیروزی انقلاب را سرعت بخشید و از سوی دیگر، به تکیه‌گاه مخالفان نظام سیاسی رژیم پهلوی، برای تسهیل پیوستگی عموم مردم به جریان انقلاب تبدیل شد و پس از سقوط نظام پیشین، به اداره کشور بسا مدد رساند. این شورا طی مدت فعالیت‌ خود، مسائل و رویدادهای مختلفی را مدیریت کرد که از زوایای گوناگون در خور بررسی است. در نوشتار پی آمده، به واکاوی عملکرد آن شورا در 3‌دوره مبارزه، ‌گذار و تثبیت نظام پرداخته خواهد شد.

الف) دوران مبارزه
منظور از مبارزه در این مقطع، مبارزات منتهی به پیروزی انقلاب در بهمن‌1357است. در واقع شورای انقلاب در دوره‌ای شکل یافت که حوادثی نظیر قیام 17شهریور، تأثیر بسزایی در اوج‌گیری مبارزات مردم با رژیم پهلوی داشت. یکی از نمادهای این تأثیر را در مدیریت اعتصابات و به شرح ذیل باید دید:
1) اعتصابات
در این دوران اعتصابات گسترده‌ توسط فرهنگیان، کارکنان صنعت نفت، مطبوعات و سایر اقشار، روزبه‌روز بیشتر می‌شد و در جریان مبارزات نهضت اسلامی، با مدیریت کمیته‌هایی با محوریت شورای انقلاب، تأثیر فراوان داشت.
1-1) اعتصابات نفت
به‌دنبال اعتصاب گسترده کارکنان صنعت نفت در پاییز 1357و مشکل تأمین سوخت مردم در آن دوره، امام‌خمینی‌(ره) در یک اقدام بهنگام و در هشتم دی‌ماه 1357، طی پیامی مهندس مهدی بازرگان، آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی و مهندس مصطفی کتیرایی و 2نفر دیگر با انتخاب‌ هیأت‌ را مأمور تأمین نفت مورد نیاز مردم کردند. این هیأت عازم آبادان شد و پس از مذاکره با کارگران شرکت نفت، با آنان به توافق رسید و کارگران کار خود را آغاز کردند. دولت نیز قوای نظامی را از محل تأسیسات خارج ساخت و تولید نفت برای مصارف داخلی، به 220هزار بشکه رسید. هیأت طی تماس‌ با اعتصابیون‌ پالایشگاه‌ها، آنها را نیز برای‌ تصفیه‌‌ نفت‌ مصرفی‌ آماده ‌کرد و با صدور اعلامیه‌ای، آمادگی‌ آغاز به‌کار پالایشگاه‌ها را صادر کرد.‌ دومین‌ خبر پیروزی‌ هیأت، در 30دی‌‌ماه منتشر شد که‌ پالایشگاه‌ آبادان، تولیدات‌ خود را به 240هزاربشکه‌ در روز رساند و با درخواست‌ هیأت‌ قرار شد که‌ تولیدات‌ خود را برای‌ مصارف‌ داخلی‌، به‌  360هزاربشکه‌ در روز برساند.‌
2-1) اعتصابات سراسری
بعد از ساماندهی اعتصابات نفت، نوبت به سایر اعتصابات رسید؛ اعتصاب‌هایی که نظام‌ اجتماعی‌ ایران‌ را مختل‌ کرده‌ بود. اعتصاب‌ در پست‌، تلفن‌، تلگراف‌، برق، حمل‌ونقل‌، راه‌آهن‌، گمرک‌ و...، موجب‌ مشکلات‌ فراوانی‌ در زندگی‌ روزمره‌‌ مردم‌ حتی تغذیه‌ و بهداشت‌ جامعه‌ شده‌ بود.  امام‌خمینی(ره) پیرو تجربه قبلی، این بار در ابتکاری دیگر طی حکمی دکتر یدالله سحابی، دکتر محمدجواد باهنر و مهندس علی‌اکبر معین‌فر را مأمور رسیدگی به اعتصابات سراسری کرد.5 کمیته‌ در تنظیم‌ اعتصابات‌، گام‌های مهم و بلندمدتی برداشت. به‌عنوان نمونه با صدور اطلاعیه‌هایی‌، برای صادرات‌ خشکبار جهت‌ جلوگیری‌ از اتلاف‌ محموله‌های‌ فراوان‌ در گمرک، ادامه‌‌ فعالیت‌های‌ نوسازی ‌برای‌ تأمین‌ آب‌ در تابستان، بازگشت‌ به‌کار کارکنان‌ شرکت‌ واحد اتوبوسرانی‌، بازگشت‌ به‌کار بخشی‌ از کارکنان‌ گمرک، آزادی‌ صادرات‌ دانه‌های‌ گیاهی‌ و مجوز ورود کامیون‌های‌ کالا در مرز ترکیه، عدم‌بازگشایی‌ مدارس و هماهنگی‌ برای ‌ارسال‌ ارز به‌ دانشجویان‌ خارج‌ از کشور، تصمیمات‌ و هماهنگی‌ها را با سازمان‌های ‌مربوطه‌ به‌ عمل‌ آورد. به هر ترتیب قدرت نفوذ و اثرگذاری کمیته‌ها که باز هم محوریت آن باشورای انقلاب بود، کار را در این دوران پیش می‌برد.
2) مذاکرات
یکی دیگر از حساس‌ترین اقدامات شورای انقلاب که در عرصه سیاسی نمود بیشتری داشت، مذاکره به‌منظور برون‌رفت جامعه از شرایط موجود بود. شورای انقلاب به‌طور مشخص، با 3گروه مذاکره داشت: دولت بختیار، سران ارتش و آمریکایی‌ها. هر چند هدف رایزنی با گروه‌های مختلف متفاوت بود اما فصل مشترک تمامی مذاکرات، تمکین آنها به خواست ملت ایران و رهبری انقلاب بود.
1-2) مذاکره با بختیار
ارتباط بین شاپور بختیار و شورای انقلاب، از پیچیدگی و حساسیت خاصی برخوردار بود. در روز سه‌شنبه 3بهمن‌1357، مهدی بازرگان در کنفرانسی مطبوعاتی اعلام کرد که درباره‌ مسائل آینده‌ کشور، مذاکراتی غیررسمی و دوستانه، بین دولت بختیار و شخصیت‌های جناح مخالف که می‌توانند بالقوه از اعضای شورای انقلاب باشند، صورت گرفته است. موضوعات اصلی مذاکرات شورای انقلاب با بختیار، عبارت بودند از: متقاعد‌کردن بختیار به استعفا از نخست‌وزیری و همبستگی با انقلاب اسلامی، جلوگیری از خونریزی، بازگشت امام‌خمینی(ره) به کشور و تأمین امنیت ایشان و اطرافیان، بررسی راه‌های مسالمت‌آمیز انتقال قدرت و تغییر رژیم ایران، انتخابات، اعتبار قانون اساسی مشروطیت و آینده‌ حکومت ایران و مسافرت بختیار به پاریس به‌منظور ملاقات با امام‌خمینی(ره).‌‌
2-2) مذاکره با سران ارتش
اولین تماس‌های جدی شورای انقلاب با برخی از فرماند‌هان نظامی، به‌منظور برگزاری بدون خونریزی راهپیمایی‌های تاریخی تاسوعا و عاشورا انجام گرفت. به‌طور عمده مذاکرات بین شورای انقلاب و فرماندهان ارتش، برای جلوگیری از خونریزی و کشتار و کودتا و به‌منظور تسلیم‌کردن ارتش در برابر انقلاب مردم بود. نظر امام‌‌(ره)نیز درباره‌ مذاکره با امرای ارتش، مثبت بود و آن را مفید می‌دانست، چراکه ایشان به پیروزی بدون خشونت اعتقاد داشت. ایشان در مصاحبه‌ای مطبوعاتی در روز‌شنبه، مورخ 14/ 11/ 1357، بار دیگر اعلام کردند: «تماس با رهبران ارتش فی‌الجمله بوده است، اگر مقتضی بدانیم، باز هم تماس حاصل می‌کنیم...». 
3-2) مذاکره با آمریکایی‌ها
در کنار مذاکرات و تماس‌هایی که بین شورای انقلاب و دولت بختیار و ارتش وجود داشت، مذاکراتی هم با مقامات آمریکایی در تهران در جریان بود. آیت‌الله بهشتی هدف از این مذاکرات را، در 2محور بیان می‌کند؛ یکی «برای خواندن دست دشمن از نزدیک» و دیگری «برای نشان‌دادن آگاهی سیاسی و قدرت روحی و اعتماد به نفس در صف خودمان از نزدیک». براساس خاطرات آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، مذاکره با سولیوان بر محورهایی همچون سقوط رژیم پهلوی، قانون اساسی، رأی مردم، نحوه مواجهه با ارتش و پذیرش انقلاب توسط دولت‌های دیگر صورت گرفت و گزارش آن، به شورای انقلاب داده شد.‌ به هرترتیب مذاکره با نمایندگان آمریکا در تهران نیز یکی دیگر از اقداماتی بود که توسط شورای انقلاب در مقطع پیش از پیروزی انقلاب صورت پذیرفت.

ب) دوران گذار
مهم‌ترین فعالیت‌های شورای انقلاب که تأثیر محسوسی در اداره جامعه داشت، در دوران گذار صورت گرفت. در این دوران شورای انقلاب باید با اهتمام هر چه تمام‌تر، نهادهای جدید برآمده از انقلاب اسلامی را، پایه‌ریزی و راه‌اندازی کرده و زمینه‌های ثبات نظام سیاسی نوین را فراهم می‌آورد. این امر مهم، به طرق ذیل صورت گرفت:

1) تشکیل دولت موقت
یکی از اهداف تأسیس شورای انقلاب و وظایف آن که اهمیت و حساسیت فراوانی نیز داشت، تأسیس دولت موقت یا دولت انتقالی، به‌منظور‌ گذار از نظام سلطنتی ‌ به نظام جمهوری اسلامی و تأسیس نهادهای سیاسی و قانونی نظام جدید بود. نخستین قدم یعنی انتخاب دولت موقت، با مشورت شورای انقلاب صورت پذیرفت. در شب پانزدهم بهمن1357، امام خمینی(ره) شورای انقلاب را برای رایزنی و مذاکره فراخواند. در این‌ جلسه‌ که‌ از ساعت‌ 17تا 23شب‌ در پشت‌ درهای‌ بسته‌ ادامه‌ یافت‌، نخست‌وزیری‌ بازرگان‌ تصویب‌ شد. صبح‌ روز پانزدهم، یکی‌ از اعضای‌ بیت‌ امام خبر نخست‌وزیری‌ بازرگان‌ را منتشر کرد. امام‌ خمینی(ره)‌ در حکم ‌نخست‌وزیری‌‌ و سخنرانی‌ معارفه‌ تصریح‌ کردند که‌ نخست‌وزیری آقای بازرگان به ‌پیشنهاد شورای‌ انقلاب‌ اسلامی‌ بوده‌ است. بدین‌ترتیب، شورای انقلاب نقش مهمی در تعیین دولت موقت داشت و امام خمینی(ره) براساس پیشنهاد آنان، این انتصاب را انجام داد.
2) قانونگذاری
شاید بتوان گفت وظیفه‌ تقنین، مهم‌ترین وظیفه‌ شورای انقلاب بوده است. در شرایطی که هیچ‌گونه مجلس قانونگذاری وجود نداشت، شورای انقلاب باید در مورد اموری تصمیم‌گیری می‌کرد که حل و فصل آنها از عهده دولت خارج بود. بنا به‌گفته
اکبر هاشمی رفسنجانی، عمده قوانین و لوایح تصویب‌شده، «به‌طور کلی در جهت تضعیف مستکبرین و تقویت مستضعفین» بود.‌ ازجمله این موارد عبارت بودند از: لغو مالکیت خصوصی بر زمین‌های بایر، ادغام مدارس عالی و دانشگاه‌ها، ملی‌شدن زمین‌های موات شهری، لغو مالکیت اراضی موات شهری، ملی‌شدن شرکت‌های بیمه، قانون تشکیل شوراهای محلی، ملی‌شدن صنایع بزرگ، بخشیدن آب و برق مشترکان کم‌مصرف، قانون واگذاری و احیای اراضی، پاکسازی سازمان‌ها و مؤسسات دولتی از ضد‌انقلاب و عناصر وابسته، سهیم‌شدن کارگران در سود کارخانه‌ها براساس موازین انقلاب، واگذاری زمین به مستضعفان، استانی‌کردن بودجه‌ کشور، تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، قانون اشتغال بیکاران، یکسان‌شدن تعطیلات کارمندی و کارگری و ساعات کار آنان، ملی‌شدن بانک‌ها، لایحه واگذاری زمین به کشاورزان و دهقانان، لایحه قانونی تشکیل دادگاه‌های شرع با تعیین حدود و صلاحیت‌های آن، قوانین مربوط به همه‌پرسی‌ها و انتخابات مانند همه‌پرسی جمهوری اسلامی ایران، انتخابات مجلس، بررسی نهایی قانون اساسی، همه‌پرسی قانون اساسی، انتخابات ریاست‌جمهوری و انتخابات مجلس شورای اسلامی و صدها قانون دیگر. ‌

ج)دوران تثبیت
در این دوران نقش شورا در انجام رفراندوم جمهوری اسلامی، مجلس خبرگان قانون اساسی و دولت شورا قابل تأمل است.
1) رفراندوم جمهوری اسلامی
50روز پس از پیروزی انقلاب، در روزهای یازدهم و دوازدهم فروردین، نخستین نظرخواهی از ملت انجام گرفت. نقش شورای انقلاب در این رفراندوم، به‌عنوان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین رأی‌گیری تاریخ سیاسی ایران، غیرقابل انکار بود؛ به‌ویژه آنکه تصویب لوایح مربوط به چگونگی برگزاری رفراندوم یا همه‌پرسی، از وظایف مهم شورا بود و براساس آن در موعد مقرر، رفراندوم برگزار شد و با حضور گسترده مردم، جمهوری اسلامی به‌صورت نظام حاکم بر ایران اعلام و تثبیت شد.
2) مجلس خبرگان قانون اساسی
با رأی بیش از 98درصدی مردم به نظام جمهوری اسلامی، زمینه برای تدوین قانون اساسی فراهم شد. آیت‌الله بهشتی در شورای انقلاب، رهبری بررسی و تنقیح پیش‌نویس قوانین را به‌عهده داشت. همه‌ اصول پیش‌نویس در شورای انقلاب مطرح شده و پس از بحث، به تصویب می‌رسید. در واقع وظیفه شورای انقلاب در این مرحله، ایجاد اصلاحات در پیش‌نویس قانون اساسی بود.‌ با تصویب نهایی شورای انقلاب، نسخه‌ای از پیش‌نویس قانون اساسی که توسط آیت‌الله بهشتی گردآوری شده بود، برای امام در قم فرستاده شد. بنا به دستور امام، نسخه‌ای از آن به‌دست سایر مراجع هم رسید. پس از فراز و نشیب‌هایی درباره نحوه تصویب پیش‌نویس‌ و تبدیل آن به قانون اساسی، بالاخره تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی در دستور کار قرار گرفت.
3) دولت شورای انقلاب
پس از قبول استعفای بازرگان از سوی امام خمینی(ره)، ایشان در حکمی شورای انقلاب را موظف به اداره دولت کردند. مهم‌ترین وظایف شورا که در حکم امام(ره) به آن تصریح شده بود، عبارت بودند از: تهیه‌ مقدمات قانون همه‌پرسی قانون اساسی، تهیه‌ مقدمات انتخابات مجلس شورای اسلامی و تهیه‌ مقدمات تعیین رئیس‌جمهور. همچنین در پایان نامه، وظیفه پاکسازی دستگاه‌های دولتی و اداری و رفاه حال طبقات مستضعف را به شورا یادآوری کردند.‌ درباره‌ عملکرد شورای انقلاب، در این برهه از زمان، علی‌اکبر معین‌فر، از اعضای شورا چنین می‌گوید: «شورای انقلاب، به‌خصوص در 10ماهه‌ اخیر  [بعد از استعفای مهدی بازرگان]، وظایف بسیار سنگینی بر عهده داشت. علاوه بر اینکه باید مرجع قانونگذاری می‌بود و در غیاب قوه‌ مقننه، وظایف این قوه را انجام می‌داد، وظایف قوه‌ مجریه را هم انجام می‌داد و تعدادی از اعضای شورا، به‌عنوان مسئولین اجرایی مملکت بودند و علاوه بر آن، مسئولیت کلی کارها، بر عهده‌ شورای انقلاب بود. بنابراین در حقیقت هم قوه مجریه و هم قوه مقننه در هم ادغام شده بود و در این مدت یک چنین وظیفه و بار سنگینی که مسلماً مشکلات زیادی همراه داشته و موانع زیادی در سر راه دارد، به‌عهده‌ شورا بود و این شورا ناگزیر بود، جلسات متعددی داشته باشد و فعالیت زیادی برای از بین‌بردن این موانع و مشکلات که هر روز به شکلی در‌می‌آمدند، انجام دهد. بنابراین، غیراز [اینکه] وظیفه‌ قوه‌ مقننه را بر عهده داشت، ناگزیر بود قوانین انقلابی و ضربتی را نیز به تصویب برساند و دیدیم که مقادیر زیادی از این قوانین تصویب شد و در حقیقت، تحولی ایجاد کرد... .»‌ برای انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس، همه‌‌چیز بر عهده شورای انقلاب بود، چون هم وظیفه تهیه قانون و هم عهده‌دار مسائل اجرایی انتخابات بود و به‌عبارتی نهادی جای همه نهادها محسوب می‌شد، اما به‌تدریج که نهادهای اساسی یکی پس از دیگری امور کشور را به‌عهده می‌گرفتند، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید و آخرین جلسه شورا در 26تیر 1359برگزار شد. ‌
* منابع در گروه تاریخ همشهری موجود است.