بانوان؛ محصور بی‌حجابی اجباری!

فاطمه موسوی؛ تاریخ‌پژوه

عناصر غربزده و جریان‌های وابسته به استعمار، هماره یکی از مهم‌ترین علل عقب‌ماندگی جامعه را، مقوله حجاب زنان عنوان ‌کرده‌اند. آنها از سال‌های قبل از اجرای قانون کشف حجاب و با تبلیغات فراوان، سعی بر آن داشتند تا این مطلب را به اذهان مردم القا کنند که پوشش حجاب باعث می‌شود تا زنان از حضور در فعالیت‌های اقتصادی بازمانند و کشور از حضور اقتصادی نیمی از جمعیت خود، محروم شود. در تعدادی از متون تاریخی نوشته‌شده توسط نویسندگان غربی، اطلاعاتی در مورد فعالیت‌های اقتصادی زنان در دوره قاجار آمده است که کاملا مخالف نظر این جماعت است.زنان در شهرها، روستاها و ایلات، نقش مهمی در اقتصاد خانواده و جامعه خود داشتند. در این زمان قدر و قیمت یک زن تا حد زیادی براساس مهارت‌های تولیدی او مشخص می‌شد. هر دختری بعد از ازدواج، فرش دستباف خود را به خانه شوهر می‌برد تا از طریق دقت و حوصله‌ای که در بافت آن به خرج داده، حوصله و وفاداری او نسبت به همسرش معلوم شود. زنان شهری فعالیت‌هایی مانند: بافتن قالی، خیاطی، قلاب‌دوزی، پرستاری از کودکان، طبابت، معلمی و کارگری را به‌عهده داشتند. برای نمونه در کاشان، حدود 3هزار کارگاه مخمل‌بافی، در پستوی خانه‌های آن دیار توسط زنان دایر بود. برخی از زنان متمول دستی در اقتصاد بازار نیز داشتند، که برای نمونه می‌توان از بازارچه معروف «زعفران باجی» نام برد که به یکی از کنیزان ناصرالدین شاه قاجار تعلق داشت.
 وضعیت زنان عشایری و روستایی در دوره قاجار و دوره‌های پیش از آن، به‌نحوی بود که دوشادوش مردان، به کارهای کشاورزی و دامداری و صنایع جانبی می‌پرداختند و برخی از کارها نظیر فرش‌بافی و گلیم‌بافی، مخصوص زنان بود. بیشتر سفرنامه‌هایی که از اروپاییان در این دوره نوشته‌اند، به این مسئله که بیشتر کارهای ایل را زنان انجام می‌دهند، اذعان دارند. برای نمونه راولینسون در سفرنامه‌اش، به گوشه‌ای از فعالیت‌های زنان ایل اشاره می‌کند: «در بین ایلات لر، اکثر کارها را زنان انجام می‌دهند. چنان‌که آنها گله‌ها را به صحرا می‌برند، امور کشاورزی و انبار کردن غلات و همچنین بافندگی و ریسندگی را برعهده دارند... .» به‌گفته ژوآنس فووریه، زنان روستایی علاوه بر انجام کارهای خانگی، از گاو و گوسفند نگهداری می‌کردند. هنگام بیکاری نیز چرخ‌ریسی می‌کردند و با بافت پارچه‌های ضخیم، برای ساختن خیمه مشغول می‌شدند، همچنین به صحرا می‌رفتند و در زراعت و کشاورزی و تهیه علوفه، به شوهرانشان کمک می‌کردند. به‌گفته سیاحان خارجی، در این زمان شغل طبابت در میان زنان طوایف، شغلی حرفه‌ای و تقریباً موروثی بود. زنان در کار بستن زخم و شست و شوی جراحات و بیرون آوردن گلوله تفنگ از بدن، مهارت داشتند.
با توجه به فعالیت‌هایی که زنان در زمینه تولید به‌عهده ‌داشتند، کشف حجاب نه‌تنها باعث ترقی آنها نشد بلکه افت آن را نیز به همراه داشت! پیتر آوری، نویسنده کتاب تاریخ معاصر ایران، کشف حجاب را موجب محصور شدن بسیاری از زنان ایرانی در خانه عنوان می‌کند: «از این زمان به بعد که حجاب ممنوع اعلام شد، کسبه از فروش اجناس به زنان با حجاب منع شدند و زنان دارای حجاب، حق ورود به خیابان‌ها یا سوار وسائط [وسایل] نقلیه شدن را نداشتند. برخی از پیرزنان که حاضر نبودند حجاب خود را بردارند، تا سال 1941[شهریور 1320] از خانه خود بیرون نیامدند... .» وی موقعیت زنان با حجاب ایرانی را، در دوران قبل از کشف حجاب رضاخانی، بهتر از یک زن انگلیسی می‌داند و به بیان مزایای آن می‌پردازد: «[در گذشته] اگر چه زنان حجاب داشتند و در برابر مردهای نامحرم - به جز اقوام نزدیک خود- ظاهر نمی‌شدند، اما از نفوذ چشمگیری در امور خانه و نیز امور دولتی برخوردار بودند. آزادانه به شهرهای مختلف رفت‌وآمد می‌کردند که دورترین آنها مشهد (در استان خراسان) و نجف و سایر عتبات، در عراق بود. تعداد سفرهایی که زنان ثروتمند ایرانی می‌رفتند، بیشتر از یک زن انگلیسی بود. اینکه حجاب با محدودیت‌هایی همراه بود اما مزایایی نیز داشت. وقتی زن حجاب داشت، کسی او را نمی‌شناخت که این موضوع که گاه مطلوب می‌نمود، نه‌تنها زیبایی زن، بلکه زشتی او را هم می‌پوشاند. زنان از پشت روبنده، قادر به اعمال قدرت زیادی بودند... .» این نکته را نیز باید به سخنان آوری اضافه کرد که زنان آن دوران به‌دلیل داشتن سهم ارث و مهریه، وضعیت مطلوب‌تری نسبت به زنان اروپایی داشتند و در قوانین آنها، هنوز حقی درخصوص داشتن سهم ارث برای آنها تعلق نگرفته بود.