کتابخانه نفیسی که از دست رفت

مقدمه «فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل های فارسی» که از یادگارهای ارزنده و درخشان مرحوم حسن ذوالفقاری است، 168 صفحه است که خود به اندازه کتابی در باب راه و رسم فرهنگ‎نگاری و مباحث مَثَل‌نگاری خواندنی و آموزنده است. در این مقدمه، مرحوم ذوالفقاری از اهمیت فرهنگ در شکل‌دهی به هویت ملی نوشته؛ از ادبیات شفاهی یا عامه گفته و از جایگاه ضرب‌المثل‌ها در این ادبیات. در 10 بند، مختصر و مفید، اهمیت مثل ها را در فرهنگ‌سازی توضیح داده و از «پیران سالخورده و راویان سالدیده» به عنوان «منابع گنجینه های عظیم میراث معنوی» یاد کرده که «مرگ این راویان همچون آتش گرفتن کتابی خطی، در طی زمان است، کتابخانه ای انباشته از نسخه های خطی منحصر به فرد و نفیس.» در تمام این 168 صفحه، مرحوم ذوالفقاری از خودش و تحصیلات و مقام دانشگاهی و کارها و کتاب ها و مقالاتش هیچ ننوشته و قلم به خودستایی نچرخانده و حاضر نشده عظمت کار سترگش را با مرثیه گفتن از رنج و مرارتی که در تهیه این فرهنگ متحمل شده تاخت بزند. 

تنها در چند سطر کوتاه از ناملایمات گفته که از عزم بلندش در تدوین این فرهنگ، بسیار کوچک‌تر و بی‌رمق‌تر بوده اند: «کم‌لطفی مسئولان فرهنگی باعث نشد از کار بزرگی که پیش رو داشتم و از جمله ضرورت های فرهنگی ایران امروز به شمار می آید، صرف نظر کنم بلکه عزم من برای ادامه کار جزم‌تر شد. 
علی‌رغم تنگناهای مالی و تنها با تلاش شبانه‌روزی توانستم در مدت 8 سال، کار تدوین و گردآوری یکصدهزار مثل فارسی را به انجام برسانم.» جلد اول این فرهنگ دوجلدی 1355 و جلد دومش 1160 صفحه دارد؛ همین نشان می دهد که آن صفت «بزرگ» به درستی بر روی جلد این فرهنگ نشسته و صرفا قصدش بازنمایی عظمت و وسعت کتاب بوده است؛ اما در مجموع این 2 هزار و 515 صفحه، مولف به گفتن چند کلمه از موانع پیش روی‌اش بسنده کرده و بقیه نیروی‌اش را برای کارهای مهم تر و ارزشمندتری که در پیش داشته، ذخیره کرده است. چند نفر مثل مرحوم ذوالفقاری چنین همت بلندی دارند؟ از چند مدیر و مسئول و سازمان و نهاد چنین تلاشی ساخته است؟ چقدر جلسه و نشست و وقت و نیرو و انرژی و بودجه عمومی کشور صرف کارهایی می شود که سرسوزنی اهمیت و ارزش این فرهنگ دوجلدی را ندارند؟ چه کارها که از بلندهمتان ساخته است. بعد، مرحوم ذوالفقاری در مقدمه اش از گروهی که در تهیه این فرهنگ یاری‌اش داده‌اند به تفصیل نام برده و در انتها از خواننده خواهش کرده «هرگاه به مثل هایی رسیدید که در این فرهنگ نیافتید آن را به نشانی پست الکترونیکZolfagari_hasan@yahoo.com  ارسال کنید، تا در چاپ های بعد افزوده شود.» این اگر فروتنی نیست، پس چیست؟ این اگر عشق به پیش رفتن و درجا نزدن نیست، پس چیست؟ این اگر احساس مسئولیت نیست، پس چیست؟ 
«فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل های فارسی» تنها یکی از تالیفات مهم مرحوم حسن ذوالفقاری است که جمعه 17 تیر 1401 در 56 سالگی در اثر سکته قلبی درگذشت. مرحوم ذوالفقاری متولد 20 تیر 1345 بود و در سال 1368 کارشناسی زبان و ادبیات فارسی خود را از دانشگاه امام خمینی قزوین گرفت. در سال 1370، در رشته زبان و ادبیات فارسی کارشناسی ارشد خود را ازپژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی اخذ کرد و در سال 1376 به اخذ مدرک دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران نائل آمد. او که عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس بود، در صفحه شخصی اش در وب‌سایت این دانشگاه چنین معرفی شده است: «نویسنده و پژوهشگر و مولف کتاب‌های درسی و متخصص ادبیات عامه، مدیر گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی. برگزیده رتبه دوم پژوهش‌های کاربردی در نوزدهمین جشنواره بین المللی خوارزمی (سال ۱۳۸۴) و برگزیده رتبه اول پژوهش برتر فرهنگی سال(1394) و مشاور عالی دایره المعارف بزرگ اسلامی وموسس انجمن علمی نقد ادبی ایران و سردبیر فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه است. وی مولف بیش از40 کتاب است؛ ازجمله فرهنگ بزرگ ضرب المثل‌های فارسی، ادبیات مکتبخانه‌ای ایران، یکصد منظومه عاشقانه فارسی، فارسی بیاموزیم، باورهای عامیانه مردم ایران و... . وی تاکنون بیش از 150 مقاله علمی در نشریات علمی کشور به چاپ رسانده است.»
حالا دیگر کسی نیست که به آن نشانی پست‌ الکترونیک سر بزند تا ببیند چه مثل هایی برایش آمده تا به چاپ های بعدی کتابش بیفزاید. از دست رفتن دکتر حسن ذوالفقاری از جنس همان افسوس و حسرتی است که آن مرحوم برای از دست دادن راویان کهنسال فرهنگ ایران‌زمین می خورد. 

متخصص فرهنگ عامه و پرکار 

ابوالقاسم اسماعیل‌پور، مدرس دانشگاه شهید بهشتی و نویسنده و اسطوره‌شناس، در گفت‌وگو با ایسنا از مرحوم ذوالفقاری اینطور یاد کرده: «درخشش زنده‌یاد ذوالفقاری و آنچه از او استاد ممتاز و پژوهشگر برجسته‌ای رقم می‌زند، به نظرم کار روی باورهای عامیانه مردم ایران است؛ بعد از امثال صادق هدایت که پیشتاز فولکلور و بنیان‌گذار فرهنگ عامه در ایران بود و ابوالقاسم انجوی شیرازی که به جایگاه بلندی در حوزه ادبیات فولکلور رسید، به تدوین و گردآوری و تحلیل ضرب‌المثل‌ها، سنت‌ها، اسطوره‌ها و  افسانه‌های ایرانی پرداخت. در واقع دکتر ذوالفقاری درعصر جدید، بخش تحلیلی را هم به فرهنگ عامه افزود، استادان پیشین بیشتر در تلاش گردآوری فرهنگ عامه بودند اما کاری که دکتر ذوالفقاری انجام داد، گام‌های بلندی در تحلیل فرهنگ عامه بود و این مهم را در مقالات تخصصی خود عرضه کرده است.  او کارهای تازه‌ای در حوزه ادبیات انجام داد مثلا کتاب «ادبیات مکتب‌خانه‌ای در ایران» کار بسیار نویی بود. آخرین کارش «افسانه‌های پهلوانی ایران: معرفی و تحلیل شصت افسانه منظوم و منثور پهلوانی ادب فارسی» بود. داستان‌های اسطوره‌ای جزو کارهای ذوالفقاری بود. او تمامی داستان‌های متون فارسی کهن را از قرون اولیه اسلامی تا قرن‌ها بعد به شکل فرهنگنامه مبسوط و تفضلی ارائه کرده بود، می‌شود گفت در این کتاب 4 جلدی، کلیه داستان‌های پهلوانی ایران و قهرمانان ایرانی را از شاهنامه‌ منثور و منظور تا نسخه‌های پهلوانی که در اقصی نقاط ایران هم در متون آمده و به شکل موردی در استان‌ها کار شده بود، در یک مجموعه درخشان با همکاری 2 نفر از همکاران، گردآورده بود.» همچنین، غلامحسین غلامحسین‌زاده، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، درباره مرحوم ذوالفقاری گفته: «او به پر کاری در میان استادان زبان فارسی مشهور بود» و درباره تخصص مرحوم ذوالفقاری در آموزش زبان فارسی یادآور شده: 
« دکتر ذوالفقاری در حوزه تخصص دومشان، یعنی حوزه آموزش زبان فارسی نیز کارهای بسیاری انجام داد. او با همکاری برخی از استادان دیگر در حوزه آموزش زبان فارسی برای فارسی‌آموزان خارج از کشور چند کتاب تألیف کرده بود که کتاب‌های خوب و موفقی بودند. او در آموزش زبان فارسی فعالیت جدی داشت. ما در دانشگاه تربیت مدرس گرایش آموزش زبان فارسی به فارسی‌زبانان و غیرفارسی‌زبانان را در دوره کارشناسی ارشدِ رشته زبان و ادبیات فارسی، راه‌اندازی کردیم. یکی از ارکان ثابت و پایه‌های اصلی این گرایش هم او بود. در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی هم بخش آموزش زبان  فارسی به عهده‌اش بود.»

شیفته ادبیات شفاهی مردم/یاد/علی بلوکباشی/ مردم‌شناس پیشکسوت

* بیدار شو‌ ای‌دل که ایمن نتوان خفت زین سیل دمادم که درین منزل خوابست!* 
خبر درگذشت ناگهانی دکتر حسن ذوالفقاری، دوست قدیم و همکار فرهیخته‌ام سخت باورنکردنی است. رفتن این دانشی‌مرد بزرگ و ترک بدون خداحافظی، غیرمنتظره و برای دوستان باورنکردنی است.
ذوالفقاری جایگاهی ویژه و والا در زبان و ادب فارسی و میان هم‌اندیشان آن داشت. او استادی ادیب از جامعه دانشگاهی بود که عشق و علقه‌اش به حوزه فرهنگ و ادبیات عامه، پای او را به اقلیم دانش فولکلور کشاند.
ذوالفقاری سال‌ها از عمر پربارش را در شناخت و شناساندن و بررسی و تحلیل ادب عامه، به‌ویژه ادبیات داستانی عامیانه و زبانگردهای مردم کوچه و بازار گذراند.
ذوالفقاری افزون بر همکاری با شورای علمی دانشنامه فرهنگ مردم ایران در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، حضور و نقشی فعال در تألیف مقالات تخصصی برای مدخل‌های این دانشنامه داشت.
با مرگ این مرد فرزانه سخت‌کوش، ستونی استوار از ستون‌های پژوهش‌های ادبیات شفاهی مردم ایران‌زمین فرو ریخت و آتشی سوزنده بر خانه دل‌های دوستان و علاقه‌مندانش بر جای گذاشت.
* رفتی و رفتن تو آتش نهاد بر دل
از کاروان چه ماند جز آتشی به منزل
* روانش پیوسته شاد و با فرشتگان همدم باد