اندیشه قرآن
نگاهی کوتاه به سنت‌های تاریخ در قرآن کریم از منظر شهید صدر
سنت‌های تاریخ و شیوه‌های بیان آن در قرآن
حدیث عارف‌پور
در پی بیانات اخیر رهبر معظم انقلاب پیرامون «سنت‌های الهی» و قطعی بودن آنها در دیدار با رئیس و مسئولان قوه قضاییه برآن شدیم تا در این شماره با تکیه بر آرای یکی از اندیشمندان معاصر، شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر به این موضوع بیشتر بپردازیم.
شهید صدر در ذیل مباحث تفسیر قرآن ابتدا به نقد روش‌های گوناگون تفسیری پرداخته و سپس با تبیین «نظریه الاستنطاق» به‌عنوان روش برگزیده در تفسیر موضوعی که به تولید نظریه در تفسیر علوم انسانی می‌انجامد، به بررسی مصداقی «سنت‌های تاریخ و انواع و ویژگی‌های آن» می‌پردازد.
آیا در بینش قرآن، تاریخ بشری سنت‌مند است؟
شهید صدر در پاسخ به این سؤال صحنه تاریخ را شامل انبوهی از پدیده‌ها می‌داند همچنان که آسمان، فیزیک، جهان گیاهان و... سرشار از پدیده‌هاست و از آنجا که همه پدیده‌ها تحت حاکمیت سنت‌ها و ضوابط‌اند، پدیده‌های تاریخی نیز از این قضیه مستثنی نیستند. ایشان در ادامه این ابهام را مطرح کرده و می‌گویند: گاهی برخی می‌پندارند ما نباید از قرآن‌مجید انتظار داشته باشیم که از سنت‌های تاریخ سخن بگوید؛ زیرا بررسی سنت‌های تاریخ، موضوعی کاملا علمی است، مثل موضوعاتی از قبیل قوانین طبیعی یا نجومی یا هسته‌ای یا عالم گیاهان. پس به‌طور طبیعی نباید از آن انتظار پرداختن به اصول کلی علومی را داشته باشیم که فهم بشری وظیفه فرو رفتن در ژرفای آنها و کشف ضوابط و قوانین آن را دارد، حال چرا باید از قرآن انتظار داشته باشیم که کلیات و موضع‌گیری‌های عمومی را در اختیار ما بگذارد و مفهوم کلی و علمی سنت‌های تاریخ را که یکی از عرصه‌های طبیعی است، متبلور سازد؟ درحالی‌که در سایر عرصه‌های طبیعی چنین توقعی از آن وجود ندارد.
شهید صدر در پاسخ به این اشکال اینگونه توضیح می‌دهد که قرآن‌کریم برای اکتشافات علمی نازل نشده است و کتاب درسی نیست، بلکه کتاب هدایت است و نازل شده تا انسان‌ها را از تاریکی‌های جاهلیت به نور هدایت و اسلام رهنمون شود. بنابراین قرآن، کتاب هدایت و تغییر است، نه کتاب کشفیات علمی و طبیعی. پس ما از قرآن انتظار کشف حقایق و سخن از سایر علوم مانند قواعد فیزیک، شیمی یا زیست‌شناسی نداریم. هر چند که قرآن اشاره‌های محدودی به همه این علوم و مباحث دارد اما در حد تأکید بر بعد الهی قرآن؛ به اندازه‌ای که ژرفای ربانی آن را اثبات کند و بیان کند که به گذشته، حال و آینده اشراف دارد و توانسته است در زمینه کشف حقایق گوناگون در میدان‌های علمی، صدها سال از تجربه بشری پیشی بگیرد. اما به‌طور کلی اشارات قرآنی به‌خاطر رسیدن به اهداف عملی است، نه آموزش علمی فیزیک و شیمی. از سوی دیگر قرآن برای آن نیامده که توان بشریت را در توسعه، نوآوری و جست‌وجوی علمی به رکود وادار سازد اما با وجود این، یک تفاوت جوهری بین عرصه تاریخ و سایر عرصه‌های طبیعی وجود دارد که از تاریخ و سنت‌های آن، برخلاف سایر عرصه‌های طبیعی و سایر میدان‌های معرفت بشری موضوعی کاملا ویژه و دارای بیشترین ارتباط با هدایت‌گری قرآن می‌سازد. همانطور که گفته شد فرق جوهری به هدایت‌گری و فرایند تغییر در این کتاب برمی‌گردد. فرایندی که در قرآن کریم با تعبیر «بیرون‌آوردن انسان‌ها از تاریکی و حرکت دادن آنها به‌سوی نور و روشنایی» یادشده است.
این فرایند تغییر در جامعه دوجنبه دارد: از لحاظ ارتباط با دین و وحی الهی اقدامی ربانی و فوق تاریخ است. اما از این جهت که در صحنه تاریخ اتفاق افتاده و تلاشی بشری بوده که در تقابل با عده‌ای دیگر از تلاش‌های بشری قرار گرفته است، عملی تاریخی به شمار می‌رود که مشمول سنت‌های تاریخی و قوانینی می‌شود که از سوی خداوند برای تنظیم پدیده‌های هستی در صحنه تاریخ وضع شده است. بنابراین، قرآن کریم آنگاه که از جنبه دوم فرایند تغییر سخن می‌گوید، از بشر و با بشر سخن می‌گوید با تمام خصوصیات بشری، از قبیل ضعف و قوت، استواری و انحراف، فراهم بودن یا نبودن شرایط عینی در او. از اینجا آشکار می‌شود که جست‌وجو در سنت‌های تاریخ، ارتباطی اصلی و بنیادی با کتاب خداوند، به‌عنوان کتاب هدایت‌گر و نجات‌دهنده انسان دارد؛ زیرا جنبه‌های عملی فرایند تغییر که امری بشری و اجرایی هستند، تابع سنت‌های تاریخ‌اند. به همین‌خاطر باید در این زمینه از قرآن الهام بگیریم.
شهید صدر همچنین به این نکته اشاره می‌کند که قرآن این مفهوم کلی را در چارچوب مصادیق آن توضیح می‌دهد. به این صورت که در یک شیوه این مفهوم کلی که تاریخ، سنت‌ها و قوانینی دارد، گفته می‌شود. این حقیقت در آیات دیگری نیز به‌صورت ذکر مصادیق، مثال‌ها و نمونه‌هایی برای این قوانین که بر سر مسیر تاریخ انسان حاکمیت دارد، توضیح داده شده و در مجموعه‌ای از آیات هم قوانین تاریخ با ترکیب نظریه و مصداق بیان شده است. و همچنین آیات دیگری هم وجود دارد که اصرار فراوان بر استفاده از حوادث گذشته و تشویق و تأکید به استقرای تاریخی کرده‌اند. به این صورت که با جست‌وجوی استقرایی برای یافتن شواهد تاریخی به سنت‌های تاریخی دست یابند. بنابراین آیات قرآن با زبان‌های مختلف و بیان‌های گوناگون در مقام توضیح این حقیقت و تبلور آن برآمده‌اند.
در همینه زمینه :
