سهم ناچیز بازار آنلاین ایرانی از خرده‌فروشی

عمادالدین قاسمی‌پناه - روزنامه‌نگار

 ۱۶‌سال قبل نخستین فروشگاه اینترنتی کشور با یک ایده به‌ظاهر ساده راه‌اندازی شد. با این حال، پس از گذشت این سال‌ها و افزایش فروشگاه‌های اینترنتی مختلف در کشور، سهم کسب‌وکارهای آنلاین از کل بازار خرده‌فروشی کشور حدود 4درصد است. درواقع، هنوز 96درصد خرید و فروش‌ها به‌صورت سنتی انجام می‌شود که در مقایسه با کشورهای دیگر وضعیت مناسبی به‌حساب نمی‌آید. براساس گزارشی که به‌تازگی توسط یکی از استارت‌آپ‌ها از وضعیت فروشگاه‌های آنلاین در سال‌۱۴۰۰ منتشر شده، به‌عنوان مثال، سهم خرده‌فروشی آنلاین در چین و کره‌جنوبی از کل بازار خرده‌فروشی آنها 30درصد است. پرسشی که اکنون شکل می‌گیرد این است که چرا در یک بازه زمانی تقریبا یکسان، بازار خرده‌فروشی آنلاین در ایران رشد کمتری در مقایسه با کشورهای دیگر داشته است.

اندازه اقتصاد
محمود کریمی، کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه در گفت‌وگو با همشهری 2علت عمده زیرساخت و سرویس را به‌عنوان عوامل عقب‌ماندن کشور در حوزه خرده‌فروشی‌های آنلاین در مقایسه با کشورهای دیگر می‌داند. کریمی با اشاره به اینکه سرعت و میزان دسترسی به اینترنت و همچنین پایداری شبکه در کره‌جنوبی را نمی‌توان با جایی مثل ایران مقایسه کرد، می‌گوید: اگر فرضا یک بازه زمانی 10ساله را برای مثلا ایران و کره‌جنوبی درنظر بگیریم، به موضوعات جالبی خواهیم رسید.
او با تأکید بر اینکه انتخاب بازه 10ساله اخیر به این علت است که باید شرایط اقتصادی حاکم بر کشور و دسترسی اقتصادی اعضای خانوار به منابع را هم ‌درنظر گرفت، ادامه می‌دهد: «به‌عنوان مثال در ایران، خود اقتصاد کوچک شده و به همان نسبت سهم خرده‌فروشی آنلاین هم کوچک می‌شود و در این فرایند به وضعیت قبلی خود برنمی‌گردد.»
کریمی همچنین به این موضوع اشاره می‌کند که دسترسی مردم به اینترنت نیاز به‌وجود ابزار یا سخت‌افزار دارد و وقتی سخت‌افزار گران می‌شود، به این معنی است که یک مانع جدی دیگر برای دسترسی خریداران آنلاین را شاهد خواهیم بود.

عامل زیرساخت
کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه در مورد زیرساخت، از لایه رگولاتوری تا زیرساخت‌های مورد نیاز یک کسب‌وکار آنلاین را مورد توجه قرار می‌دهد.
کریمی با اشاره به اینکه هزینه‌های زیرساخت یک کسب‌وکار آنلاین، از دیتاسنتر گرفته تا موارد دیگر، با افزایش قیمت دلار و نوسانات ارزی و تأثیر تحریم‌ها دچار تغییرات قابل‌ملاحظه‌ای می‌شود، می‌گوید: «پس وقتی یک کسب‌وکار می‌خواهد رشد کند، با مسئله کمبود منابع کافی برای توسعه زیرساخت‌های خود روبه‌رو می‌شود.»

عامل سرویس
کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه همچنین به لایه سرویس یا خدمات اشاره می‌‌کند و می‌گوید: «به این نکته باید توجه کرد که مثلا بزرگ‌ترین خرده‌فروش آنلاین به‌تنهایی فعالیت نمی‌کند و پشتیبانی آن به وسیله یک زنجیره، از تامین‌کننده تا تحویل‌دهنده محصول، صورت می‌گیرد که باید خدمات یکپارچه و قابل اعتماد ارائه دهند.» به‌گفته کریمی «وقتی هزینه لجستیک یا انبار افزایش پیدا می‌کند، بدیهی است که قیمت نهایی هم افزایش می‌یابد.»
او با اشاره به اینکه موارد دیگر هم در این بین مشاهده می‌شود، ادامه می‌دهد: «به‌عنوان مثال، پشتیبانی نکردن سیستم بانکی و پرداخت باعث می‌شود که وقتی کسی یک کالا را به‌صورت آنلاین می‌خرد و مشاهده می‌کند که کالا آن چیزی نیست که انتظار داشته، به سختی و حتی شاید نتواند به پول پرداخت شده یا کالای سالم برسد.»
بسیاری از مردم اطمینان نداشتن به کیفیت خرید را مهم‌ترین عاملی می‌دانند که باعث می‌شود هنوز ترجیح بدهند خودشان به مغازه و بازار بروند. کریمی نتیجه می‌گیرد که این دو مورد باعث می‌شود که نتوانیم خود را با کشوری مانند کره‌جنوبی مقایسه کنیم.

آنچه کمتر دیده می‌شود
کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه همچنین به مداخلات دیگر ازجمله بعضی از آیین‌نامه‌ها یا طرح‌ها، ای‌نماد و مسائل مربوط به بیمه و مالیات اشاره می‌کند که باید به عوامل زیرساخت و سرویس اضافه کنیم.
کریمی با اشاره به اینکه شاید سیاستگذار از اینکه بازار از حالت فیزیکی به سمت دیجیتال برود و آنلاین شود، چندان خوشحال نیست، ادامه می‌دهد: «شاید هم درک این موضوع که آنلاین شدن بازار چقدر مزیت و کاهش هزینه در کلان اقتصاد کشور خواهد داشت، برای سیاستگذاران دشوار است.» 
او با اشاره به اینکه فرض کنید که مثلا عنوان شود‌ اینستاگرام قرار است فیلتر شود، واهمه‌ای را یادآوری می‌کند که در کسب‌وکارهای فعال در این پلتفرم اتفاق می‌افتد: «شبیه اتفاقی که در زمان فیلتر تلگرام برای بسیاری از کسب‌وکارهای فعال در آن، شاهد بودیم.» 
کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه با اشاره به اینکه می‌توان رفتار سیاستگذاران کشورهای دیگر ازجمله کره‌جنوبی، چین، هند و بسیاری از کشورهای دیگر را با سیاستگذاری‌های خود در این حوزه مقایسه کنیم، می‌گوید: «به این ترتیب بخشی از دلایل پایین‌بودن نرخ خرده‌فروشی آنلاین در کشور را متوجه می‌شویم.»

مقایسه داخلی سال‌های گذشته
کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه همچنین با اشاره به اینکه برای مقایسه می‌توان گزارش سال‌های قبل در حوزه خرده‌فروشی آنلاین در داخل کشور را هم مقایسه کرد، تأکید می‌کند که این مقایسه باید در تعداد و میزان اقلام خریداری‌شده صورت بگیرد و نه در میزان فروش؛ چراکه بالا‌رفتن قیمت کالا و خدمات در کشور، ما را به نتیجه درستی نمی‌رساند.
کریمی می‌گوید: در شرایط متفاوت اقتصادی، تعداد و حتی نوع کالای خریداری‌شده، در سبد خانوار متفاوت می‌شود.

از دوران کرونا استفاده نکردیم
کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه همچنین به دوران کرونا اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر الان سهم خرده‌فروشی آنلاین کشور حدود 4درصد است، باید توجه کنیم که ما حتی با یک اجبار ذاتی در رشد سهم بازار خرده‌فروشی آنلاین روبه‌رو بودیم.» 
کریمی تأکید می‌کند که با این حال، از منظر سیاستگذاری، حتی از شرایط کرونا هم بهره نگرفتیم و تنها یک اجبار باعث شد که خرده‌فروشی آنلاین، پیک سال‌های 99 و 1400 را تجربه کند و این در حالی است که می‌توانستیم از تغییر ذائقه، رفتار و فرهنگ مردم برای آنلاین‌کردن بازار استفاده کنیم. او همچنین به نظام آموزشی کشور در این دوران به‌عنوان یک مثال بارز اشاره می‌کند. کارشناس سرمایه‌گذاری جسورانه با اشاره به اینکه از پتانسیل آموزش آنلاین در این دوران استفاده نکردیم، می‌گوید: «درحالی‌که دوران کرونا بهترین فرصت برای تحول و دسترسی عادلانه به محتوای آموزشی بود، اما کل آموزش را روی یک پلتفرم خاص ارائه دادیم و بر استفاده از این پلتفرم اصرار کردیم.»