قهرمان اجتماعی ما کیست؟

موسی مرزبان

واژه «قهرمان» شما را یاد چه‌کسی می‌اندازد؟ ورزشکاری که نام کشورش را با افتخار به یاد جهان آورده؟ یک هنرمند؟ فردی در کسوت آتش‌نشان یا امدادگر و ناجی که جان مردم را نجات می‌دهد؟ و.... فهمیدن این که در هر جامعه‌ای چه قشری در دسته قهرمانان قرار می‌گیرند، کار دشواری نیست‎؛ ارزشگذاری‌های واقعی یک جامعه به سادگی نشان‌دهنده این است که چه‌کسی را به‌عنوان قهرمان و الگویی برای زندگی انتخاب کرده و مردم دوست دارند راهش را ادامه دهند. اما اینکه چه معیاری این ارزشگذاری را به خورد جامعه می‌دهد و تفکر عمومی از یک قهرمان چطور ساخته می‌شود هم، برای خود داستانی طولانی دارد؛ موضوعی که ریشه در سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی هر کشوری داشته و به‌طور مستقیم و غیرمستقیم به مردم آموزش داده می‌شود. «قهرمان» مفهومی نسبی است که از جامعه‌ای به جامعه دیگر تفاوت دارد. مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نیازها، سیاست‌ها و... هستند که این واژه را برای هر ملتی تعریف می‌کنند. اصغر مهاجری، جامعه‌شناس، پژوهشگر و استاد دانشگاه در این یادداشت توضیح می‌دهد که چرا افرادی با جایگاه اجتماعی مددکار، امدادگر، پرستار، آتش‌نشان و... در بین قهرمانان اجتماعی یا «سلبریتی»های ما به‌چشم نمی‌خورند.

یادمان باشد که قهرمانان هر جامعه‌ای، در متن اجتماعی ‌و فرهنگی آن جامعه متولد می‌شوند. گذشته تاریخی، ساختارهای جغرافیایی و ارزش‌هایی که جامعه در خود پرورش داده وقتی با هم ترکیب می‌شوند، اطلس اجتماعی ‌‌و فرهنگی هر جامعه را می‌سازند.
قهرمانان اجتماعی در هر جامعه‌ای می‌توانند قهرمانانی از جنس مردم معاصر آن جامعه باشند یا قهرمانانی از گذشته‌های دورتر. این انتخاب تا اندازه زیادی به اسطوره‌ها و قهرمانانی که در دوره‌های تاریخی گذشته در آن جامعه متبلور شده هم بستگی دارد. اما در کل جامعه‌ای که ارزش‌های اجتماعی به روزتری دارد، قهرمانان اجتماعی‌اش به امروز مردم هم نزدیک‌تر است. این جوامع اصطلاحا اسطوره‌پروری نمی‌کنند و قهرمان‌های آنها، افرادی از بطن همان جامعه به‌شمار می‌روند. حال اگر به ارزش‌های اجتماعی، مقدم بودن جامعه به فرد و جمع‌گرایی و موضوعاتی مثل یاری کردن و فرهنگ کمک به همنوع را هم اضافه کنیم، قهرمانان جامعه ما به  افرادی مثل داوطلبان، ایثارگران و... نزدیک‌تر می‌شوند.
در مقابل، جامعه تاریخ‌محور، جامعه ایدئولوژی‌محور و جامعه‌ای که ارزش‌های مادی در آن مقدم است، قهرمانانی اسطوره‌ای پرورش می‌دهد و الگوی رفتاری این جامعه هم همین اسطوره‌های تاریخی هستند. افرادی مثل داوطلبان و امدادگران و فعالان این حوزه‌ها در چنین جامعه‌ای نمی‌توانند به یک الگو تبدیل شوند.
برای اینکه بفهمیم یک جامعه تا چه اندازه  مصرف‌گرا و مادی‌گراست، می‌توانیم به سبک زندگی مورد پسندعموم آن جامعه توجه کنیم؛ حقیقت این است که هم‌اکنون در جامعه ما کالاها، وسایل خانه، نوع پوشش و خلاصه ظاهر هر پدیده‌ و هر شخصی نشانه وجاهت یا عدم‌وجاهت آن است. این موضوع حتی در محافل فکری، سیاسی و فرهنگی ما هم به چشم می‌خورد. برای مثال، اگر شخصیت برجسته فرهنگی میهمان ما شود، بیشترین بخش حواس ما درگیر انواع پذیرایی از این فرد با نوشیدنی‌ها و غذاها و شیرینی‌هاست. این یعنی برای ملاقات با چنین فردی به حوزه‌های مادی پناه می‌بریم. درحالی‌که ممکن است در فرهنگ‌های دیگر، بهره‌بردن از سواد و تجربه میهمان دعوت شده در آن دیدار ارزش بالاتری به‌حساب بیاید. اینکه چشم و هم چشمی در فرهنگی به نوعی رفتار اجتماعی غالب به شمار می‌رود، نشان‌دهنده انتخاب ارزش‌های مادی در این جامعه است.
اینها فقط مثال‌های کوچکی از نهادینه بودن ارزش‌های مادی در فرهنگ ماست. این ارزش‌ها ما را به‌جای جمع‌گرایی، به سمت فرد‌گرایی سوق می‌دهد. برای همین است افرادی که کارهایی مثل کمک به دیگران و از خودگذشتگی انجام می‌دهند، در بین قهرمانان جامعه ما به چشم نمی‌آیند و سلبریتی‌های جامعه را افرادی که پوشش، خانه و ظاهر آنچنانی دارند تشکیل می‌دهند و قهرمان اجتماعی ما می‌شوند. ارزش‌های معنوی در جوامع با جمع‌گرایی پیوند دارد. نفع جمعی و در اولویت قرار دادن آن نسبت به نفع فردی، یک فرهنگ اجتماعی است. از طرفی این فرهنگ را می‌توان در نوع ایثارگری‌های ما هم مشاهده کرد؛ ما بیشتر تمایل داریم به سمت‌وسوی عشق‌های ایثاری برویم؛ عشق‌وارزش‌هایی که در آن یک نفر ایثار می‌کند و دیگری از آن بهره‌ می‌برد. این ارزش ایثاری و عشق ایثاری که فرهنگ «ایثار مادری» در جامعه ما از همین نوع است، خیلی زود به وظیفه تبدیل می‌شود و در نتیجه عشق‌وایثار، دیگر به‌چشم نمی‌آید. درحالی‌که عشق عدالت‌خواهانه، از تلاش هر دو طرف برای رشد یکدیگر سخن می‌گوید و از تبدیل‌شدن این تلاش به وظیفه، جلوگیری می‌کند.
به‌طور کلی می‌توان گفت مجموعه‌ای از این عوامل است که قهرمان را در سپهر روانی جامعه معنا می‌کند و به آن شکل می‌دهد. در این بین ممکن است به‌صورت مقطعی به‌دلیل رخ دادن حوادثی مثل حادثه پلاسکو، گروهی از جامعه که ازخودگذشتگی کرده‌اند مورد تقدیر قرار بگیرند، اما می‌دانیم که این تجلیل و قدردانی مقطعی است؛ چراکه اگر این یک قهرمان ‌پروری باشد، باید شاهد الگوبرداری مردم جامعه از آن باشیم. ‌