قفل «باجگیران» باز می‌شود

سیده‌زهرا عباسی-روزنامه‌نگار


«شمخال» به‌عنوان هفتمین دره زیبای جهان می‌توانست به‌تنهایی رونق اقتصادی «باجگیران» را با گردشگری تضمین کند، اما این اتفاق نیفتاد و نبض اقتصادی منطقه با نام آن گره خورد. روایت است باجگیران به‌عنوان قدیمی‌ترین شهر مرزی شمال‌شرق کشور در دوران قاجار شکل گرفت. زمانی که گمرکات ایران در مرز عشق‌آباد ترکمنستان به بلژیکی‌ها واگذار شد، گمرکی در روستای بردر (8کیلومتری غرب باجگیران) ایجاد شد. اداره گمرکات با استخدام تفنگدارانی به دریافت حق گمرک که در گذشته به آن «باج» می‌گفتند، اقدام کرد تا کل منطقه به باجگیران شهره شود.
حالا گرچه باجگیران، کوچک‌ترین شهر استان خراسان رضوی است، اما با 27روستای اطراف خود بخشی را به همین نام تشکیل داده که معیشت ساکنانش تا 2سال پیش حول مرز می‌گشت و بعد از کرونا و با تعطیلی گمرک و بازارچه مرزی به روایت اهالی در کما فرورفته است.

تغییر سرنوشت باجگیران
احداث ساختمان بازارچه مشترک مرزی ایران و ترکمنستان در باجگیران سال1370 از سوی استانداری خراسان (پیش از تقسیم) آغاز و این ساختمان در سال1375 افتتاح شد.
بازارچه باجگیران با بازارچه گودان در ترکمنستان به‌صورت مشترک و قرینه با غرفه‌ها و سطح دسترسی یکسان فعالیت می‌کرد و امکانات مطلوب در این بازارچه آن را در زمره بازارچه‌های فعال کشور قرار داده بود. باجگیران درواقع یکی از قدیمی‌ترین گمرک‌های ایران محسوب می‌شود که به روایت اهالی در دوران فعالیت، روزانه تا 3هزار نفر در آن مشغول به‌کار می‌شدند و بیش از 350 تا 400 گردشگر در آن به خرید کالاهای صادراتی از قبیل فرش، موکت، پلاستیک، کفش، پارچه و مصنوعات فلزی می‌پرداختند.
شاید همین رونق که در دوران اوج، کوچ معکوس را هم به همراه داشت موجب شد هیچ‌گاه ظرفیت‌های دیگر باجگیران ازجمله گردشگری، کشاورزی و دامداری آنطور که باید مورد توجه قرار نگیرد. اما روزگار، سرنوشت دیگری را برای باجگیران رقم زد. ترکمنستان با اعمال محدودیت در چند سال اخیر موجب شد رونق گمرک و بازارچه مثل گذشته نباشد و از اسفند1398 به بعد هم با شیوع کرونا مرز باجگیران به‌عنوان نزدیک‌ترین مرز به مرکز ترکمنستان یعنی عشق‌آباد روی تجار و کامیون‌داران ایرانی بسته شد. در شرایطی که پیش از این روزانه تا 300کامیون و تریلی از این مرز عبور می‌کرد، در سال‌های پیش از شیوع کرونا این عدد به روزانه زیر 10کامیون با ظرفیت 20تن رسیده بود و بعد از کرونا هم این روند به‌طور کلی متوقف شد.

مهاجرت از باجگیران
تغییر سرنوشت باجگیران و بی‌توجهی مسئولان در همه سال‌های گذشته به ظرفیت‌های دیگر منطقه‌ موجب شده است اهالی با چالش‌های زیادی در زمینه اشتغال و گذران زندگی مواجه شوند؛ چالش‌هایی که بر محرومیت‌های منطقه اضافه شده و بسیاری از اهالی این منطقه مرزی و صعب‌العبور را به حاشیه شهرهای بزرگی چون مشهد کشانده است. بخش باجگیران شامل شهر 250خانواری باجگیران و 27روستای اطراف آن است که روی هم 18هزار نفر
جمعیت دارد.
رئیس شورای بخش باجگیران با بیان اینکه بعد از تعطیلی گمرک و بازارچه مرزی بیش از 300خانوار از این منطقه کوچ کرده‌اند به همشهری می‌گوید: باجگیران منطقه‌ای صعب‌العبور و مرزی است که به‌ویژه روستاهای آن در بن‌بست و محرومیت به‌سرمی‌برند.
رضا اسدی از جلسه‌های مکرر با مسئولان استانی درباره محرومیت‌های باجگیران خبر می‌دهد که همه آنها تا‌کنون بی‌نتیجه مانده است. او توضیح می‌دهد: باجگیران تنها منطقه‌ خراسان رضوی است که هنوز گاز ندارد، روستاهای آن در بن‌بست قرار گرفته‌اند و امکاناتی چون مدرسه و سالن ورزشی ندارند. در کنار همه این موارد تعطیلی گمرک و بازارچه و بیکاری هم مزید بر علت شده است.
رئیس شورای بخش باجگیران ادامه می‌دهد: گمرک باجگیران، زیباترین گمرک کشور محسوب می‌شود، از نظر زیرساختی بسیار مجهز و به‌دلیل فاصله کم با عشق‌آباد از نظر هزینه بسیار به‌صرفه است، اما کشور ترکمنستان بعد از کرونا این مرز را بست و به‌نظر می‌رسد به‌دلیل داشتن گمرک‌های دیگر با این کشور، مسئولان ما تلاش چندانی برای بازگشایی آن نکرده‌اند.
اسدی با گلایه از مسئولان کشوری در این‌باره توضیح می‌دهد: بازارچه مرزی باجگیران حدود 38غرفه داشت که با احتساب 3نفر در هر غرفه به‌صورت مستقیم برای حدود 100نفر و به‌صورت غیرمستقیم برای روزانه حدود 3هزار نفر جوان بومی منطقه اشتغال ایجاد کرده بود که بعد از تعطیلی گمرک همه این افراد بیکار شدند.
به‌گفته او، باجگیران واحد تولیدی و صنعتی خاصی ندارد و اقتصاد آن بعد از مرز با دامداری و کشاورزی می‌گذرد که آن هم با افزایش قیمت نهاده‌های دامی و کاهش قیمت دام زنده صرفه اقتصادی ندارد.

حاشیه‌نشینی روستاییان در مشهد
رئیس شورای بخش باجگیران در شرایطی از مهاجرت بیش از 300خانوار صحبت می‌کند که پیش از کرونا و در زمان رونق بازارچه مرزی، این منطقه شاهد مهاجرت معکوس از شهرها و روستاهای اطراف بود؛ نکته‌ای که دهیار روستای بردر در نقطه صفر مرزی از آن یاد می‌کند و به همشهری می‌گوید: در زمان فعالیت بازارچه کوچ معکوس رخ داده بود، اما از 2سال پیش تاکنون شرایط خیلی سخت شده است و می‌توان گفت 20 تا 30درصد اهالی روستاها به‌ویژه در نقطه صفر مرزی کوچ کرده‌اند. این افراد اغلب به‌دلیل نداشتن سرمایه در حاشیه‌ شهر مشهد ساکن شده‌ و به‌دنبال مشاغل کاذب رفته‌اند.
پورسعادت شغل بیش از 90درصد اهالی را هم‌اکنون دامداری می‌داند، اما تأکید می‌کند با توجه به افزایش قیمت نهاده‌های دامی اهالی به فروش دام و کوچ متمایل هستند که در این صورت روستاهای مرزی خالی از سکنه خواهند شد. روستای بردر در 7کیلومتری باجگیران است و بعد از آن فقط روستای قرچغه با 50خانوار وجود دارد. هر دوی این روستاها مانند دیگر مناطق روستایی باجگیران با مشکلاتی چون نداشتن فضای آموزشی و ورزشی و بیکاری دست و پنجه نرم می‌کنند که موجب شده جوانان‌شان تمایلی به ماندن در زادگاه خود نداشته باشند.

شهرک دام، راه جدید اشتغال‌زایی
مسئولان و اهالی باجگیران معتقدند این منطقه ظرفیت‌های بسیار زیادی دارد که هیچ‌گاه مورد توجه قرار نگرفته؛ درحالی‌که هر یک از این ظرفیت‌ها به‌تنهایی می‌توانست به توسعه شهر و روستاهای اطراف و جلوگیری از مهاجرت اهالی بینجامد. این ادعا را یک جست‌وجوی ساده درباره باجگیران تأیید می‌کند. منطقه حفاظت‌شده دربادام، منطقه حفاظت‌شده قرچغه، منطقه شکار ممنوع باجگیران، سردابه‌ روستا‌ی رهورد، بقعه شاهزاده سلطان محمود، دهستان دولتخانه و دشت شقایق فقط بخشی از جاذبه‌های گردشگری است که هر یک به‌تنهایی می‌توانست رونق اقتصادی را برای باجگیران رقم بزند. آب و هوای خوب و مراتع غنی هم ظرفیت دیگری است که می‌توانست دامداری را در باجگیران رونق دهد.
هرچند فرماندار قوچان در گفت‌وگو با همشهری توضیح می‌دهد با توجه به تعطیلی بازار و مشخص نبودن زمان بازگشایی، این ظرفیت‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
عباسعلی صفائی با تأکید بر اینکه باجگیران ظرفیت‌های بسیاری دارد که بهره‌برداری نشده است، می‌افزاید: بعد از تعطیلی بازارچه از سوی ترکمنستان مردم دچار مشکل شدند و به همین دلیل طرح‌های اشتغال‌زایی در دستور کارقرار گفت.
او یکی از طرح‌های اشتغال‌زایی در باجگیران را راه‌اندازی شهرک دام می‌داند و می‌گوید:‌ در این طرح زمین و عرصه مرتعی از سوی متقاضی و هزینه‌های ایجاد واحد دامپروری از سوی جهادکشاورزی تامین می‌شود؛ زیرا منطقه با توجه به مراتع غنی زمین برای پرورش دام سبک مهیاست.
فرماندار قوچان با اشاره به ظرفیت دیگر باجگیران یعنی گردشگری هم توضیح می‌دهد: دهکده‌های گردشگری در منطقه فعال شده است، اما برنامه‌ریزی‌هایی برای رونق گردشگری هم صورت می‌گیرد تا این بخش یکی از منابع درآمدی اهالی باشد.
صفائی با اشاره به ظرفیت بالای مرز تأکید می‌کند که پیگیری‌ها برای بازگشایی گمرک و بازارچه مرزی باجگیران ادامه دارد.
فرماندار قوچان همچنین درباره خواسته مهم اهالی یعنی گازرسانی هم توضیح می‌دهد: اعتبار ویژه برای گازرسانی به باجگیران و روستاهای اطراف ابلاغ و پیمانکار هم تعیین شده است. امیدواریم تا یک‌ماه و نیم دیگر عملیات گازرسانی آغاز شود که البته به‌دلیل مسافت زیاد و صعب‌العبور بودن نمی‌توان بازه زمانی دقیقی برای پایان آن تعیین کرد.
به‌گفته او، فاز اول گازرسانی به باجگیران شامل شرق باجگیران و 8روستا با 125میلیارد تومان اعتبار آغاز می‌شود و روستاهای باقیمانده هم در فاز دوم گازرسانی خواهند شد.

کارشناسان معتقدند مبادله از بازارچه‌های مرزی موجب افزایش صادرات، امنیت مرزها و کاهش روند مهاجرت از مرز به داخل کشور می‌شود.
هم‌اکنون 3گمرک در مرزهای رسمی سرخس، لطف‌آباد و باجگیران بین استان خراسان‌رضوی با کشور ترکمنستان مستقر است و در مرز رسمی دوغارون با افغانستان نیز قدیمی‌ترین گمرک ایران فعالیت دارد. این استان 3بازارچه مصوب مرزی در مرز‌ دوغارون، خواف و باجگیران دارد که از بین آنها فقط بازارچه مرزی دوغارون به‌صورت یکطرفه فعال است و اهالی مناطق مرزی استان به‌ویژه در باجگیران همچنان چشم‌انتظار فعالیت آنها هستند.

مکث
امیدواری به راه‌اندازی بازارچه در سال‌جاری


‌مدیر بازارچه‌های مرزی خراسان‌رضوی با بیان اینکه تعطیلی بازارچه باجگیران جزو رویکردهای کلی ترکمنستان در دوران پاندمی کروناست به همشهری می‌گوید: ترکمنستان در 2سال گذشته به‌طور کلی از پذیرش اتباع خارجی حتی اتباع خودش در خارج از کشور هم خودداری می‌کند و قرنطینه سختگیرانه‌ای درنظر گرفته است. همین الان ماشین‌ها به مرز می‌روند، راننده ما پیاده می‌شود و راننده ترکمن ماشین را برای تخلیه می‌برد.

مشکلات پیش از کرونا
رضا حقیقی البته تأکید می‌کند تجارت با ترکمنستان پیش از کرونا هم مشکلات زیادی داشت. او در این‌باره توضیح می‌دهد: بازارچه مرزی باجگیران بیشتر یک بازارچه صادرات‌محور بود و به همین دلیل، دولت ترکمنستان از ما انتظار داشت تسهیلات متقابلی را برای خرید از بازارچه گودان قائل باشیم؛ به همین دلیل این موضوع تا پیش از کرونا در دستور کار استان خراسان رضوی قرار داشت، پیگیری‌های لازم را در این‌باره انجام دادیم، رئیس وقت سازمان توسعه تجارت در بازدید از این بازارچه و دیدار با همتایان خود مذاکراتی انجام داد و قرار بود تسهیلات لازم را به طرف ترکمن بدهیم. مدیر بازارچه‌های مرزی خراسان‌رضوی با بیان اینکه این موضوع کماکان به قوت خود باقی است و همچنان از سوی سفارت ایران در عشق‌آباد پیگیری می‌شود، می‌گوید: به‌محض اینکه ترکمنستان محدودیت‌های خود را درباره کرونا کاهش دهد، برای بازگشایی بازارچه و توسعه تجارت با این کشور اقدام می‌کنیم.

رایزنی برای ایجاد بازارچه در سرخس
حقیقی با اشاره به شانزدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی 2کشور می‌گوید:‌ در این اجلاس پیشنهاد راه‌اندازی بازارچه جدید در سرخس داده شد و ترکمنستان هم به این موضوع تمایل نشان داد. قرار شد هیأت کارشناسی برای بررسی مکان پیشنهادی ایران برای شکل‌گیری بازارچه سرخس بیایند که این مورد هم فعلا به‌دلیل محدودیت‌های کرونایی محقق نشده است، اما پیگیر آن هستیم. او سهم خراسان رضوی از تجارت با ترکمنستان را بیش از 50درصد می‌داند و می‌افزاید: از این میزان حدود 30درصد مربوط به تجارت مرزی و بازارچه مرزی بود که نقش عمده‌ای در اشتغال ساکنان مرز و رونق صنایع کوچک خراسان‌رضوی داشت. مدیر بازارچه‌های مرزی خراسان‌رضوی اظهار امیدواری می‌کند با توجه به سفر رئیس‌جمهوری به ترکمنستان و تأکید او بر اجرای مفاد سند اجلاس امسال شاهد رفع موانع فعالیت مرز و بازارچه باشیم. حقیقی همچنین تأکید می‌کند در 2سال گذشته اقداماتی برای حفظ و نگهداری تاسیسات و اماکن گمرک و بازارچه صورت گرفته است و بعد از بازگشایی مرز، طرح‌های توسعه‌ای مثل توسعه غرفه‌ها در دستور کار قرار می‌گیرد.‌