باکو-ایروان؛ یک گام به سمت صلح

محمدامین خرمی، روزنامه‌نگار

مناقشه میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره‌باغ و مناطق اطراف آن طی 3دهه گذشته ادامه داشته و 2 کشور را در فواصل مختلف در رویارویی‌های محدود نظامی و 2 جنگ خونین مقابل هم قرار داده است؛ جنگ‌هایی که نتیجه‌ آنها کشته‌شدن ده‌ها هزار نفر و آوارگی مردم بوده است. 2 کشور همسایه اما طی هفته‌های اخیر مذاکراتی را آغاز کرده‌اند که هدفش رسیدن به یک توافق جامع صلح و پایان‌دادن به یکی از طولانی‌ترین مناقشات امنیتی جهان است.
در جریان جنگ 44روزه قره‌باغ در سال 2020، جمهوری آذربایجان با برتری چشمگیر نظامی با حمایت ترکیه، موفق شد شکست سنگینی بر ارمنستان تحمیل کند و کنترل دومین شهر مهم منطقه قره‌باغ یعنی شهر شوشا (به ارمنی شوشی) به همراه 7منطقه اطراف آن را در دست بگیرد. ارمنی‌ها زمانی که سقوط استپاناکرت، مرکز قره‌باغ را از نزدیک دیدند، با توقف درگیری‌ها موافقت کردند. موقعیت نیروها در توافقنامه آتش‌بسی که با میانجیگری روسیه میان سران 2 کشور به امضا رسید، تثبیت شد. از آن زمان، بیش از 2هزار سرباز روس به‌عنوان نیروهای حافظ صلح در خطوط جداسازی میان دوطرف و منطقه باقیمانده در دست نیروهای ارمنی در قره‌باغ مستقر شده‌اند. طی این مدت، درگیری‌های بسیار محدودی گزارش شده و در پاره‌ای موارد، نیروهای نظامی آذربایجان، خطوط آتش‌بس توافق شده را جابه‌جا کرده‌اند. با این همه، به‌نظر می‌رسد سران 2 کشور همسایه تصمیم گرفته‌اند پس از چندین دهه تنش، به سمت تنش‌زدایی و پایان‌دادن به بحرانی قدیمی گام بردارند. نخستین ارتباط میان سران 2 کشور در ماه دسامبر سال 2021(5ماه قبل) ممکن شد. اروپایی‌ها که از مدت‌ها قبل سعی داشتند در روند میانجیگری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، جایگاهی برای خود دست و پا کنند، پیش از نشست شورای اروپا زمینه دیدار الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان را فراهم کردند. این دیدار با میانجیگری چارلز میشل، رئیس شورای اتحادیه اروپا ممکن شد. نشست دوم سران 2 کشور، بار دیگر با میانجیگری فعال چارلز میشل، ماه قبل در بروکسل برگزار شد. این دیدار که سروصدای بسیاری به پا کرد، 4ساعت به طول انجامید و به‌ گفته طرفین، نتایج قابل‌قبولی هم داشت. مقام‌های اتحادیه اروپا پس از این نشست اعلام کردند که اطمینان دارند روند حرکت به سمت صلح و ثبات در منطقه قفقاز جنوبی آغاز شده است.

توافقنامه صلح؛ فرمت 5+6
چند روز پس از دیدار سران در بروکسل، وزرای خارجه جمهوری آذربایجان و ارمنستان در یک تماس تلفنی، در مورد توافقنامه صلح گفت‌وگو کردند. قبل از آن، آذربایجانی‌ها پیش‌دستی کرده و یک توافقنامه 5ماده‌ای را در اختیار همسایه خود قرار داده بودند؛ توافقنامه که‌ جزئیات آن منتشر نشده است. با این حال تأکید مقام‌های آذربایجان بر ضرورت شناسایی تمامیت ارضی 2 کشور از سوی یکدیگر طی روزهای اخیر نشان می‌دهد که بخشی از توافقنامه مدنظر آنها، تعیین تکلیف نهایی منطقه قره‌باغ و پیوستن آن به خاک آذربایجان است.
جمهوری آذربایجان، منطقه قره‌باغ را همیشه «مناطق اشغالی» می‌خوانده و بر بازگشت این مناطق به سرزمین خود تأکید داشته است. قره‌باغ بخشی از خاک آذربایجان است که طی حدود 3دهه گذشته تحت کنترل جدایی‌طلبان ارمنی بوده است. از دیرباز اقوام ارمنی و آذری در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند، اما اکثریت همیشه با مسیحیان ارمنی‌ بوده است. همزمان با فروپاشی شوروی، جدایی‌طلبان ارمنی در این منطقه اعلام استقلال کردند؛ اقدامی که با حمایت دولت ارمنستان همراه بود و به درگیری میان باکو و ایروان منجر شد. دوطرف بین سال‌های 1988تا 1994درگیر یک جنگ خونین شدند که حدود 30هزار کشته به جای گذاشت. با میانجیگری روسیه، 2 کشور در سال 1994توافق آتش‌بس امضا کردند که طبق آن قره‌باغ و مناطق حائل بین آن و خاک ارمنستان، تحت کنترل ایروان قرار گرفت. ارمنی‌ها در واکنش به توافقنامه 5ماده‌ای آذربایجان گفته‌اند که این توافقنامه همه مسائل مربوط به منطقه قره‌باغ را در بر نمی‌گیرد. برای ارمنستان، تامین امنیت ارمنی‌ها در منطقه ناگورنو- قره‌باغ اولویت دارد. به‌نظر می‌رسد که ایروان مجبور است در سایه شکست نظامی که متحمل شده، پیوستن این منطقه به خاک آذربایجان را بپذیرد، اما به‌دنبال تعیین وضعیت خودمختاری برای آن است.
آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ملی ارمنستان، هفته گذشته به خبرنگاران گفت که ایروان در مقابل متن پیشنهادی آذربایجان، یک توافقنامه 6ماده‌ای را مطرح کرده است. به گفته گریگوریان طرف آذربایجانی برای مذاکره بر سر پیشنهادهای آذربایجان چراغ سبز نشان داده است. او گفت: «نظر ما این است که هر دو پیشنهاد با هم ادغام شوند و مذاکره بر سر فرمت 5+6 انجام شود.»
اختلافات اصلی تنها بر سر تعیین تکلیف موقعیت قره‌باغ نیست. وضعیت کریدور لاچین که استپاناکرت را از طریق منطقه تحت کنترل آذربایجان به خاک ارمنستان وصل می‌کند و همچنین کریدور زنگه‌زور که خاک آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان به منطقه خودمختار نخجوان وصل می‌کند هم جزو مسائلی است که رسیدن به توافق در مورد آنها بسیار دشوار به‌نظر می‌رسد. بدون شک دو طرف راهی طولانی برای رسیدن به توافق جامع صلح در پیش دارند.

روسیه و اروپا، رودررو در قفقاز
روسیه همیشه یک پای معادلات منطقه قفقاز بوده است. این کشور یک پایگاه نظامی در ارمنستان دارد، اما متحد دوطرفه به‌حساب می‌آید. جمهوری آذربایجان و ارمنستان هر دو عضو سازمان پیمان امنیت جمعی هستند که با محوریت روسیه ایجاد شده است. مسکو و ایروان یک توافق امنیتی نیز بین خود امضا کرده‌اند، اما این توافق شامل مناطق مورد مناقشه قره‌باغ نمی‌شود؛ به همین دلیل روسیه در طول جنگ اخیر وارد درگیری‌ها نشد. اگرچه ترکیه متحد اصلی آذربایجان به شمار می‌رود، اما روسیه هم به‌دلیل فروش سلاح به باکو، منافع خود را در جمهوری آذربایجان دارد. درگیری روسیه در جنگ اوکراین، باعث شده تا تمرکز مسکو اندکی از منطقه قفقاز برداشته شود. ماشین جنگی روسیه اکنون به‌طور کامل درگیر جنگی است که اگر در آن به پیروزی نرسد، یک افتضاح تاریخی به بار خواهد آمد. شاید در سایه همین وضعیت بوده است که اروپایی‌ها تلاش‌های خود‌ برای میانجیگری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان را افزایش داده و زمینه برای رسیدن به یک توافق صلح را فراهم کرده‌اند. اتحادیه اروپا از سال‌ها قبل به منابع گاز منطقه قفقاز جنوبی چشم داشته و اکنون با تنش بی‌سابقه‌ای که میان اتحادیه و روسیه در گرفته، اهمیت منابع گازی این منطقه دوچندان می‌شود.
روسیه از مذاکرات سران جمهوری آذربایجان و ارمنستان در بروکسل استقبال کرده، اما اروپا می‌داند که حذف مسکو از معادلات منطقه قفقاز جنوبی امکان‌پذیر نیست. حتی تشکیل کمیسیون تعیین حدود مرزی که دوطرف در بروکسل بر سر آن توافق کرده‌اند هم نیاز به حضور روس‌ها دارد. نقشه‌های تاریخی کل این منطقه که زمانی جزو شوروی بوده، اکنون در اختیار روس‌ها و پایان دادن به غائله قره‌باغ، نیازمند همراهی و همکاری آنهاست.