شوکران روشنفکر نمایشی

حانیه مستور

سرآمدان فکری در عصر جوامع پرمخاطره، نیروهای پیشران سیاسی-اجتماعی جامعه مطلوب محسوب می‌شوند. روشنفکران از بارزترین کارگزاران فکری برای تسهیل روند رشد و هشدار در قبال موانع پیشرو وضعیت مناسب و در نهایت سوق‌دهی افکارعمومی به جامعه هنجارمند هستند. با وجود این شاهد افول کارکردی نهاد روشنفکری در جامعه ایرانی هستیم و در این یادداشت در تکاپو برای پاسخ به سؤال بنیادین کژکارکردی روشنفکران در جامعه ایرانی هستیم و در نهایت در قالب یک پیشنهاد به طرح رفتار مطلوب روشنفکری در مقطع کنونی می‌پردازیم.

روشنفکر، صدای مردم
روشنفکر کیست؟ کارویژه او در ساحت اجتماعی و سیاسی چگونه تعریف می‌شود؟ آیا سخنان اعلامی او پیشران مطالبات مردم از حاکمیت است؟ پاسخ به این سؤالات و تعیین مختصات رفتار مطلوب روشنفکران امری سخت محسوب می‌شود به همین‌خاطر با تأکید بر نظریات شهید مطهری و ادوارد سعید به‌صورت‌بندی آن می‌پردازیم. شهید مطهری در تعیین مؤلفه‌های مطلوب روشنفکر 4ویژگی اساسی را ذکر می‌کند. ایشان روشنفکر را «آگاه به موضع و مسئولیت طبقاتی»، «آشنا به فرهنگ و شخصیت ملی خویش»، «آگاهی نسبت به روابط خود با انسان‌های دیگر» و در نهایت «تکاپو برای آگاهی جامعه و حرکت آنان برای رهایی و آزادی» می‌داند. نوع رویکرد شهیدمطهری به روشنفکران و کارویژه آنان به مثابه انسان مسئولیت‌پذیر خودآگاه است که ایجاد وضعیت مطلوب در جامعه انسانی را در رشدجمعی و حرکت جامعه به سمت فضایل اخلاقی با تأکید بر رهایی از قیود طاغوتی و آزادی تلقی می‌کند بنابراین روشنفکر پیشتاز شکل‌گیری جامعه مطلوب انسانی است.
 بیان دقیق جایگاه و رسالت فرهنگی روشنفکر یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اندیشه‌ورزی ادوارد سعید بود. در تاملات علوم اجتماعی وی، روشنفکر از حیث کارویژه به «حرفه‌ای» و «آماتور» صورت‌بندی می‌شود. روشنفکران حرفه‌ای با مراکز تعدد و متکثر قدرت ارتباط راهبردی دارد ولی روشنفکر آماتور در دوگانه انتخاب میان بازگویی حقیقت به هسته قدرت یا مصلحت‌سنجی معطوف به بقا در مناسبات با قدرت، زیست در «حاشیه» و دوری‌گزینی خودخواسته از نهاد قدرت را انتخاب کرده است. از منظر ادوارد سعید روشنفکر اصیل و اصل، روشنفکر آماتور است. روشنفکری که متعلق به طرف ضعیف و بی‌نماینده است (سعید، 1377). آماتوریسم فضلیت و حرفه‌ای بودن به مثابه شاغل در کسوت روشنفکری است. بنابراین بارزترین اصالت رفتار روشنفکری تسهیل‌گری برای رساندن ندای مردم و طبقه بدون حامی به نهادهای قدرت است. قطعا تمایز اندیشه‌ورزی و احیاگری ادوارد سعید با فوکو، دلوز و هایدگر پافشاری وی بر عنصر تعهد روشنفکر به‌عنوان نماینده جامعه است.

نمایش روشنفکری 
کتاب «نمود خود در زندگی روزمره» معروف‌ترین اثر اروینگ گافمن است. این کتاب جامعه‌شناس آمریکایی تحت‌تأثیر دلالت‌های اندیشه‌ای اگزیستانسیالیست‌ها و چگونگی برون داد زندگی اجتماعی در تاملات ژان پل سارتر است. گافمن زندگی اجتماعی را به مثابه صحنه تئاتر که آدمی متناسب با نقش‌ها وارد صحنه خواهد شد، تلقی می‌کند. «اجرا»، «نمود خود» و «مدیریت تأثیرگذاری» 3مفهوم کلیدی درنظریه او محسوب می‌شود. در این یادداشت در تکاپو برای بررسی کوتاه کارویژه روشنفکران ایرانی از زاویه دید گافمن در صحنه تعاملات روزمره هستیم. در روند رفتار نمایشی این سنخ از روشنفکران وطنی، رسالت رفتاری آنان در برابر ستایش مخاطب ذبح می‌شود. انتقاد به انتقام تعبیر و استیلا سکوت پیشنهاد می‌گردد و برتری اقبال مخاطب در برابر ارزندگی محتوا را شاهد هستیم. کژکارکردی کنش مشفقانه و متعهد روشنفکری وضعیت امتناع نظری و فقدان پروژه‌فکری پدیدار می‌شود و برایند آن تجمیع مشکل جامعه و به تأخیر انداختن پرسش‌واره‌های طبقات مختلف است. برای نمونه روشنفکر نمایشی در اجرای نقش دچار تناقض رفتاری در نمود خود برای افکارعمومی است و به همین‌خاطر در وضعیت بحرانی نظیر جنگ، انسان شرقی سر تسلیم در برابر انسان غربی دارد. با ترسیم وضعیت روشنفکران نمایشی در ساحت اندیشه‌ورزی کشور شاهد بروز رفتارهای شبه‌روشنفکری با همنوایی ترندهای توییتر هستیم؛ ماحصل مصایب ظهور نمایش روشنفکری با ستایش تصنعی تماشاگران در صحنه اندیشه‌ورزی مرگ زودرس پروژه‌های فکری بومی است. ماحصل شوکران روشنفکر نمایشی افول جامعه از مطالبه‌گری موضوعات اساسی و حیاتی و رشد سلبریتی-روشنفکر در جامعه ایرانی است.

احیای روشنفکری انقلابی
با طرح نارسایی نهاد روشنفکری در جامعه ایرانی به مرحله پیشنهاد الگوی مطلوب می‌رسیم. قطعا این پیشنهاده نگارنده یک راهکار در میان تعدد پیشنهادهای سیاستی خواهد بود زیرا راهکار دستوری در فضای فکری به انسداد گفتمانی ختم خواهد شد. در همین راستا پیشنهاد «احیای روشنفکری انقلابی» برای رهایی از وضعیت نامطلوب مدنظر است. این احیاگری با تحول در پروژه فکری و الگوی رفتاری معنایابی پیدا خواهد کرد و در قالب تحول در منش و بینش صورت‌بندی می‌شود. تحول در ساحت منش به منزله تغییر بعد شخصیتی و رفتاری روشنفکران ایرانی است. روشنفکرانقلابی فاصله‌گزینی نمایشی از مردم، شغل‌پنداری روشنفکری و فقدان مسئولیت اجتماعی در قبال مردم را خلاف منش روشنفکری اصیل قلمداد می‌کند و خواهان طرح‌ریزی نظام مسائل نهاد روشنفکری معطوف بر نیازسنجی جامعه است تا تسهیل‌گر مطالبات آنان از حاکمیت باشد. تحول بعدی در ساحت بینشی باید جلوه یابد. الگوی بینشی روشنفکر انقلابی در تضاد ماهوی با روشنفکر بدلی است که ستایش غرب و ستیز با حاکمیت مدنظر دارد. روشنفکر انقلابی با استیلابخشی به قدرت حکمرانی دین و برتری منافع ملی خواهان شکل‌دهی به ساختارهای فکری، فرهنگی و سیاسی جامعه است.
منابع
1.مطهری، مرتضی، انسان در قرآن، حسینیه ارشاد.
2.سعید، ادوارد، نقش روشنفکر، ترجمه حمید عضدانلو، تهران، انتشارات آموزش.