تشدید و تکرار گردوغبار در ایران و خاورمیانه

علی‌محمد طهماسبی بیرگانی ؛ رئیس مرکز ملی مقابله با گردوغبار

منطقه خاورمیانه با توجه به شرایط زمین‌شناسی، اقلیمی و غبارخیزی یک منطقه حساس است. ولی برخی عوامل تشدید پدیده گردوغبار در این منطقه ازجمله در ایران انسان‌ساخت است. بهره‌برداری و استفاده نامناسب از منابع، دلیل اصلی تشدید پدیده گردوغبار در منطقه است. فشار بر منابع و مدیریت نامناسب آب، خاک و پوشش گیاهی و علاوه بر آن تغییر اقلیم به همراه حساس بودن اقلیم خاورمیانه دست به‌دست هم داد تا شدت و تکرار گردوغبار در این منطقه از جمله ایران افزایش یابد.
علاوه بر کانون‌های داخلی گردوغبار، جریاناتی هم وجود دارند که از جنوب سوریه و غرب عراق شکل می‌گیرند و منجر به خیزش شدید گردوغبار از این منطقه می‌شوند. این اتفاق معمولا در زمان تغییرات فصلی ایجاد می‌شود. بنابراین تغییرات ناگهانی دما و ورود از فصلی به فصل دیگر بر شدت پدیده گردوغبار تأثیر دارد. تخریب پوشش گیاهی مراتع و مدیریت نامناسب آب و کشاورزی در عراق و وضعیت ایجاد شده در بالادست رودخانه‌های دجله و فرات با ساخت سد نیز در شدت و تکرار گردوغبار و درگیر شدن ایران با این پدیده موثر است.
در سال زراعی ‌جاری که از مهرماه سال گذشته شروع و تا مهر امسال ادامه دارد مقدار و پراکندگی بارش در ایران و در بیرون از مرزها حتی در عراق مناسب نبود و به همین دلیل خشکی خاک هم مزید بر شدت وقوع گردوغبار اخیر شد. پیش‌بینی می‌شود
وضعیت موجود در ایران و کشورهای همسایه در زمینه بارش و نوع بهره‌برداری‌هایی که از منابع آب و خاک و پوشش گیاهی، امسال و سال آینده را تبدیل به عرصه تاخت و تاز گردوغبار کند.منشأ گردوغباری که از بامداد دیروز کشور را درگیر کرد فعالیت کانون‌های داخلی و خارجی بود.
اما راهکار چیست؟ کشورهای منطقه در گام نخست ناچار به برداشتن فشار از روی منابع آب و خاک و پوشش گیاهی و اعمال مدیریت صحیح بر منابع هستند. چون غیر از اقلیم و حساس بودن منطقه در بحث غبارخیزی، مدیریت منابع در دست انسان است که متأسفانه تاکنون مدیریت نامناسب داشته است. بحث چرای بی‌رویه دام در مراتع داخل و خارج کشور و مدیریت ناصحیح اراضی کشاورزی و منابع آب با احداث سد در بالادست دجله و فرات و استفاده نامتعارف از آب نیز موجب شد، آسمان منطقه مملو از گردوغبار شود. بنابراین در مرحله نخست باید اقدامات وسیع و کم‌هزینه انجام شود. این الگو در ایران تجربه شد و در جنوب شرق شهر اهواز با خروج دام از مرتع، طی 3‌سال یک کانون فوق‌ بحرانی گردوغبار مهار شد. این اقدام باید در مرحله نخست برای مقابله با گردوغبار در عراق و کشورهای منطقه اجرایی شود. تنها با انجام اقدامات اصلاحی در مدیریت مراتع و اراضی کشاورزی و منابع آب می‌توان از شدت و تکرار وقوع گردوغبار جلوگیری کرد. اما باید متذکر شد که دیگر راهی جز سازگاری با پدیده گردوغبار برایمان باقی نمانده است.