قدم به قدم با توسعه تهران

ناصرالدین‌شاه در نخستین سفرش به فرنگ، هنگامی که از دارالخلافه حرکت کرد در نخستین اطراقش در خارج از تهران، اعتمادالسلطنه- منشی مخصوص‌اش- را فراخواند و از دلتنگی‌اش برای تهران گفت. اعتمادالسلطنه در کتاب خاطراتش نوشت: «قبله عالم دلشان برای دارالخلافه تنگ شده ‌است. معلوم نیست تا دیار فرنگ حالشان تغییر یابد یا خیر.» نخستین اطراق ناصرالدین شاه در روستای طرشت بود؛ روستایی که هم‌اکنون یکی از محلات غربی تهران است. تهران در طول رشد 250ساله‌اش، 48پارچه آبادی را در آغوش گرفته است. پایتخت به‌تدریج از شهری کوچک در دامنه البرز به هیولایی خفته و بی‌مهار تبدیل شده‌ است؛ هیولایی پر از دود و سیمان و آهن.



تهران: 1210- 1110

شاه‌طهماسب صفوی در یکی از سفرهایش به ری، از روستایی کوچک گذر کرد؛ روستایی که مردمانش زیر زمین زندگی می‌کردند. شاه‌طهماسب مجذوب تهران شد و در همان سفر دستور داد برای حفاظت ساکنان این شهر از راهزنان، در اطراف این شهر برج و بارو علم کنند و دیواری بسازند تا این روستای کوچک را در شمال ری، از گزند راهزنان مصون سازند. با حضور آغامحمدخان، تهران، یکباره اهمیت یافت و پایتخت شد.



تهران دوره ناصری: 1277 - 1220

در روزگار ناصرالدین‌شاه تهران بزرگ شده بود. این شهر صاحب 5محله شد. عودلاجان، ارگ، دولت، سنگلج و بازار، محلات پنج‌گانه شهر تهران بودند. این محدوده دارالخلافه ناصری بود. محدوده تهران از شمال به خیابان امیرکبیر رسید و در ادامه به میدان توپخانه متصل شد و در امتداد خیابان فیاض‌بخش فعلی گسترش یافت. در غرب به خیابان وحدت اسلامی رسید و تا حوالی خیابان مولوی فعلی در جنوب پیش رفت. خیابان مولوی محدوده جنوبی شهر تهران بود و در شرق نیز دارالخلافه به خیابان ری رسید.



تهران پس از دوره ناصری: 1304-1270

از سال1270 تا پایان روزگار قاجاریه محدوده شهری تهران توسعه بیشتری یافت و محدوده شهر در تمامی جهات گسترده شد. در امتداد شمال، خیابان مولوی به خیابان ولیعصر رسیده بود و حتی در حوالی میدان قزوین فعلی نیز عده‌ای ساکن شده بودند که غربی‌ترین ساکنان پایتخت را تشکیل می‌دادند. در جنوب خیابان مولوی هم تهران تا حوالی میدان شوش گسترش یافته بود. این رشد حدود شرقی تهران را به خیابان امیرالملک و 17شهریور رسانده بود. اما محدوده شمال‌شرق بیشتر توسعه یافته بود. تهران از شمال‌شرق به موازات 17شهریور گسترش یافته و تا محدوده‌ای از میدان امام‌حسین نیز رسیده بود و خیابان انقلاب مرز شمالی شهر بود.



تهران: 1304-1320

بعد از کودتای 1299 و بر سر کار آمدن رضاخان، سلسله قاجار پایان یافت. فروریزی دیوارهای ناصری و توسعه تهران نخستین گام کریم بوذرجمهری در مقام شهردار بود. محدوده شهر تهران در عرض کمتر از 15سال به طرز حیرت‌آوری توسعه یافت. توسعه پایتخت به سمت غرب چشمگیر بود. محدوده شهر تا خیابان نواب صفوی امروزی پیش رفت و محله‌‌های بریانک، هلال‌احمر، قزوین، شهر جدید، هاشمی، دامپزشکی، نواب و جمهوری به پایتخت پیوستند. تهران در شمال نیز تا حوالی خیابان فاطمی امروزی پیش رفت و زمین‌های جلالیه(پارک لاله) که روزگاری میدان اسب‌سواری بود نیز در این مدت به پایتخت پیوست. بلوار کشاورز هم در این محدوده به شهر افزوده شد. در شرق نیز محله‌های اتابک، تیردوقلو، خراسان، امام‌حسین و برخی از نقاط دماوند به تهران افزوده شدند. در جنوب محله شوش و انبار نفت  به محدوده شهر اضافه شدند و خیابان شوش امروزی مرزجنوبی پایتخت قلمداد شد. اما در خارج از محدوده شهری اتفاقات دیگری افتاد.



تهران: 1327-1320

در حدود 7 سال توسعه تهران در غرب به محدوده خیابان آزادی رسید. خیابان‌های خوش، کارون و جیحون نیز در این دوره شکل گرفتند. شمال تهران به محدوده خیابان کریم‌خان فعلی رسید و محدوده‌های خیابان فلسطین تا فاطمی و بخش‌هایی از یوسف‌آباد نیز در این سال‌‌‌ها شکل گرفتند. در شرق نیز تهران در عرض کمتر از 7سال به محدوده خیابان‌های طیب و شکوفه رسید. همچنین محله نظام‌آباد در این محدوده شکل گرفت و اطراف خیابان دماوند تا حوالی خیابان مسیل باختر توسعه یافت. این 7سال نقشی عجیب در توسعه تهران داشت. در این سال‌ها به‌ دلیل حضور نیروهای خارجی، برخی جمعیت‌های اقلیت‌ رشد یافتند و حتی برخی از ملیت‌های مختلف در جای‌جای تهران اقامت گزیدند. از این جمله می‌توان به حضور لهستانی‌ها در سوهانک و در بخش شمال‌شرقی تهران اشاره کرد.



تهران: 1327-1335

استقرار بیشترین تعداد جمعیت در این دوره در شهرری رخ داد. به موازات خیابان فدائیان اسلام فعلی محله‌های گوناگونی شکل گرفتند. محله دولت‌آباد در این دوره شکل گرفت. همچنین محله‌هایی چون قلعه مرغی که در دوره پیش بخش‌هایی از آن شکل گرفته بود، توسعه قابل توجهی یافت. خیابان‌های بعثت، شهید رجایی، هلال احمر، آزادمرد و جوانمردقصاب در محدوده جنوب شهر شکل گرفتند. در غرب نیز شهر به سمت مهرآباد توسعه یافت و محله‌های سی‌متری جی، 21متری و آذری در این دوره زمانی شکل گرفتند.

در شمال نیز محله‌های یوسف‌آباد و امیرآباد توسعه یافتند و هسته اولیه عباس‌آباد و تخت‌طاووس در این دوره شکل گرفت. بخش‌های شمالی‌تر شهر، محدوده یخچال، زرگنده، ظفر و میرداماد نیز به محدوده شهری اضافه شدند اما همچنان با هسته مرکزی شهر فاصله داشتند. شهر در دامنه‌های البرز گسترش یافت و بخش‌های بیشتری از نیاوران توسعه پیدا کرد. محله نارمک تهران نیز در این مدت شکل اولیه خود را پیدا کرد اما محله تهران‌نو، شاهد توسعه بیشتری بود. در شرق تهران محله‌های دولاب و آهنگ اندکی توسعه یافتند و خراسان نیز کمی بزرگ‌تر شد.



تهران:  1345- 1335

در این دوره  دولت‌آباد نیز شاهد گسترش بیشتری بود و خیابان‌های یازدهم و توحید در این دوره شکل گرفتند. همزمان در حوالی کارخانه برق و خیابان بخارایی نیز شهر تهران گسترش قابل‌توجهی یافت و تا حوالی یاخچی‌آباد  گسترش یافت. در همین زمان محله خانی‌آباد‌نو شکل گرفت و محدوده قلعه‌مرغی به طور کامل به محدوده شهر تهران پیوست. در غرب نیز محدوده‌های سازمان آب، یافت‌آباد، مهرآباد، ابوذر و فلاح و دیگر محلات غربی توسعه قابل‌توجهی یافتند. همچنین نخستین محله‌های تهرانسر در غرب تهران در این دوره پی‌ریزی شدند. اما در این دوره بیش از همه تهران در شمال رشد کرد. ساخت شهرک‌های ژاندارمری و رشد شهر به سمت غرب، مرزهای تهران را به آریاشهر رساند. توسعه تهران در دریان‌نو، ستارخان و شهرآرا باعث شد مرزهای شهر به محدوده آریاشهر برسد. از طرفی توسعه شهر در شمال عباس‌آباد (خیابان شهید بهشتی) ادامه یافت و به محدوده فعلی بزرگراه رسالت رسید.