کاهش خدمات شهری طی 3 دهه گذشته

 عباس ثابتی‌راد
رشد شهر تهران بعد از انقلاب اسلامی، حیرت‌آور بود. تعداد ساکنان شهری که در سال1320 جمعیتی در حدود 700هزار نفر داشت، در سال1345 به 3میلیون نفر رسید. رشد جمعیت در تهران، بعد از انقلاب هم افزایش چشمگیری داشت اما آنچه باعث رشد نگران‌کننده پایتخت شد 8سال جنگ تحمیلی بود. تهران در طول این 8سال هرساله رشدی حیرت‌آور به خود دید؛ به طوری که جمعیت آن در سال1365 به بیش از 6میلیون نفر رسید. حالا این شهر در مساحتی به وسعت 636کیلومتر مربع، جمعیتی بالغ بر 8/8میلیون نفر را در خود جای داده ‌است و جمعیت مجموعه شهری تهران هم بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن، به 14میلیون نفر می‌رسد. در نقشه شهریور1364 که توسط دوربین‌ ماهواره‌ای لندست5ناسا ثبت شده، پوشش گیاهی به صورت سبز روشن دیده می‌شود و مناطق شهری با رنگ خاکستری مشخص است. رشد شهرنشینی در طول تقریبا 25سال (از سال1364 تا 1388) بیانگر توسعه عجیب و غریب این شهر است. تنها در عرض 25سال، بیش از 80هزار کیلومترمربع به بافت متراکم شهری پایتخت افزوده شده  است. محلات مختلفی مثل تهرانپارس، استخر و شهید بهشتی در شرق و جنت‌آباد، شهران، تهرانسر و مناطق 21 و 22 به‌ طور کلی در طول این 25سال ساخته شده‌اند. کاهش کیفیت زندگی شهری و افت خدمات شهری ازجمله دستاوردهای توسعه تهران طی سال‌های گذشته بوده است. با صمد ذواشتیاق - طراح «طرح ساماندهی و حفاظت تهران» در سال 1372 - از روند توسعه تهران طی دهه‌های گذشته  به گفت‌وگو نشستیم. متن گفت‌وگو در پی می‌آید.



آغاز به‌کار طرح ساماندهی تهران چگونه بود؟

زمانی که ما برای اجرای طرح ساماندهی تهران مشغول به ‌کار شدیم، هیچ نقشه و طرح مشخصی نداشتیم. تمام نقشه‌هایی که در آن روزگار وجود داشت، متعلق به سال1342 بود؛ در حالی که تهران تا سال1365 تغییرات گسترده‌ای به خود دیده بود. توسعه حاشیه‌نشینی، در تهران به نحو عجیبی شکل گرفته بود. هر روز تهران توسعه می‌یافت؛ درحالی‌که اسناد و مدارکی مبنی بر توسعه آن شکل نمی‌گرفت. بالاخره وزارتخانه مسکن و شهرسازی وقت  تصمیم گرفت که کار را به مهندسین مشاور آتک واگذار کند تا طرح ساماندهی تهران تهیه شود و این گروه، از سال1366 کار را شروع کرد.

مصوبه‌ای در هیات دولت به تصویب رسید که به وزارت مسکن اجازه می‌داد برای کار طرح ساماندهی تهران، مشاور  انتخاب کند؛ دلیلش هم مناطق حاشیه‌ای تهران بود؛ چراکه در این مناطق، درخواست ساخت‌وساز، رشد حیرت‌آوری داشت. 5مشاور انتخاب شدند تا در کنار هم کار مطالعاتی انجام دهند. در همین دوره اداره مسکن و شهرسازی هم تصمیم گرفت که این کار را خودش انجام دهد و بر این اساس، راسا اقداماتش را شروع کرد. اما به دلیل ناهماهنگی‌های مشاوران و به نتیجه نرسیدن مطالعات از یک سو و منحل شدن  اداره مسکن و شهرسازی از سوی دیگر ، وزارتخانه تصمیم گرفت که مهندسین مشاور آتک کار را ادامه دهد. بر همین اساس این مشاور از سال 1366 تهیه طرح ساماندهی تهران را با هدف حفاظت و تثبیت نقاط قوت شهر تهران در دست گرفت.



آن‌زمان جمعیت تهران چقدر بود؟

بر اساس آمار سال1365 جمعیت تهران در حدود 6میلیون و 20هزار نفر بود و مناطق 4، 5، 18، 19 و 20 بیشترین جمعیت تهران را در خود داشتند. در آن‌زمان مناطق 21 و 22 در حریم تهران بودند؛ منطقه21 حریم منطقه9 و منطقه22 هم حریم منطقه5 بود. در طرح ساماندهی تهران در زمان مطالعات، به خاطر اینکه ترکیبات شهر به هم نخورد، آن دو حریم را به عنوان مناطق 21 و 22 اعلام کردیم.



روند توسعه تهران در آن دوره چگونه بود؟

ما در طرح ساماندهی تهران خدمات‌دهی شهری تهران را تا سال1375 برنامه‌ریزی کردیم؛ علتش هم این بود که قرار بود بعد از سال1375 طرح جامع تهیه شود و ملاک باشد، نه طرح ساماندهی. هدف طرح حفظ و ساماندهی تهران این بود که ما پتانسیل‌های مثبت شهر را حفظ و مشکلات را ساماندهی کنیم تا طرح جامع تهیه شود؛ برای همین بود که افق طرح را سال1375 در نظر گرفتیم و همه محاسبات را برای سال75 انجام دادیم. البته در آن سال هم عنوان کردیم که باید جمعیت کنترل شود، شهرک‌های اطراف توسعه پیدا کند و جمعیت‌پذیری آنها به سمت برنامه‌هایشان پیش برود اما متأسفانه نه آن شهرک‌ها (جز شهر پردیس و هشتگرد) درست توسعه پیدا کردند و نه هیچ‌کدام از آنها به ظرفیت‌پذیری نهایی خودشان رسیدند؛ چراکه برخی مباحث مطرح شد؛ مباحثی مانند اینکه این شهرها باید خودکفا باشند یا شهرک خوابگاهی نباشند اما عملا چنین اتفاقی نیفتاد و حالا هم که این شهرها جمعیت‌پذیر شده‌اند، به این خاطر است که ساکنان آنها توان اقتصادی حضور در تهران را ندارند و به صورت اجباری در آنجا ساکن شده‌اند.



برای سال75 چه میزان خدمات‌دهی برای شهر پیش‌بینی کرده‌بودید؟

در طرح ساماندهی، شهر تهران را برای خدمات‌دهی به 7میلیون و 650هزار نفر آماده کرده‌ بودیم؛ یعنی شهرداری در سال75 باید توان خدمات‌رسانی به این جمعیت را می‌داشت.



آیا روی شبکه معابر هم کار کردید؟

ما روی شبکه معابر شهری دست نگذاشتیم؛ چراکه این طرح بر اساس پیشنهاد شرکت سوفرتو انجام شده ‌بود. در این طرح چند اتوبان، حذف و طرح مترو، جایگزین آن شد. ما تنها پیشنهاد داده ‌بودیم که تا سال1375 اولویت‌های کار چه باشد؛ چون فرصت کمی بین طرح و افق آن بود و به این خاطر نمی‌شد انتظار کارهای زیادی داشت.



تا چه اندازه توسعه تهران تا سال75 بر اساس آنچه طراحی کرده بودید، پیش رفت؟

در آن زمان شهردار وقت، طرح ما را نپذیرفت اما نکته اصلی این بود که چون اسناد و مدارک و نقشه‌های به‌روزشده‌ای در تهران وجود نداشت، همه مشاوران و همه دست‌اندرکاران طرح‌هایی که در آن روزها اجرا می‌شد، اجبارا از نقشه‌هایی که ما تهیه کردیم استفاده می‌کردند؛ بر همین اساس در کلیات، طرحی که ما تهیه کرده‌بودیم، به صورت ناقص اجرا شد اما در جزئیات، طرح ما تفاوت‌های زیادی داشت؛ مثلا در شبکه‌ها و جایگزینی تراکم ساختمانی، تفاوت‌های قابل‌توجهی وجود داشت.



طی دهه‌های گذشته بخش عمده‌ای از فضای سبز از بین رفت. آیا آن‌زمان برنامه‌ای برای حفظ باغات تهران وجود داشت؟

ما برای تمام فضای سبز شهر تهران مطالعات اختصاصی داشتیم. فضای سبزی که در اختیار هر منطقه بود و باغات و فضاهای سبز عمومی و حتی حریم فضای سبز تهران را هم بر اساس نقشه، مشخص و پیش‌بینی کردیم و پیشنهاد دادیم. ما در آن طرح، پادگان‌های عمومی را به‌عنوان فضای سبز اعلام کردیم؛ یعنی در جهت تأمین خدمات شهر و فضای سبز، این بخش از شهر را در طرح آوردیم.



چه مقدار هزینه خدمات شهری اضافه شده‌است؟

در مورد مسائل هزینه‌ها می‌توان گفت که سال64 با سال96 بسیار فرق دارد. انفجار جمعیتی تهران قبل از انقلاب تسریع شد؛ علت هم رویکردهای نخستین روزهای انقلاب بود. البته بعد از انقلاب هم جنگ تحمیلی هشت‌ساله رخ داد. یکی از بهترین مناطقی که مهاجران جنگی می‌توانستند به آن مهاجرت کنند، اطراف تهران بود. بعد از جنگ هم بازسازی درستی انجام نشد تا مهاجران بتوانند برگردند. زمان جنگ هم کمی طولانی بود. تصور کنید جنگ‌زده‌ای که به تهران مهاجرت کرده‌ بود، پس از پایان جنگ، اگر می‌خواست برگردد هم نمی‌توانست؛ چراکه اگر تصور کنیم او در همان سال اول بچه‌دار شده باشد، بچه‌ای که 8سال در حاشیه تهران زندگی کرده، در این مدت، بسیاری از مناسبات جایی که در آن زندگی می‌کند را شناخته‌است. این اتفاقات باعث شده‌است که در طول زمان، تهران خدماتی بیشتر از توان خود بدهد و این شهر، مدام گران‌تر شود.

تا سال64 (با اینکه 7سال از انقلاب می‌گذشت) هزینه‌های زندگی چندان افزایش نیافته بود. البته الان این تصور، خیلی دور از ذهن است. در دوره‌های زمانی پنج‌ساله یا هفت‌ساله اخیر، چنین ثباتی وجود نداشته و قیمت‌ها به نحو چشمگیری افزایش یافته است. البته نباید فراموش کنیم که شهرداری از زمان حضور آقای کرباسچی به‌عنوان شهردار، شهر را گران اداره کرد؛ چراکه در این دوره صحبت از «انتقال پایتخت» بود و آقای کرباسچی هم سعی کرد بدون درآمد مشخص، تهران را به‌عنوان یک پایتخت شایسته، مطرح کند. او با ساخت اتوبان‌ها و مراکز تجاری و مجموعه‌های فرهنگی و خدمات‌رسانی به نقاط مختلف تهران، تلاش کرد که چهره پایتخت را تغییر دهد اما همه این کارها، هزینه‌هایی را به شهر تحمیل کرد.



وسعت تهران در آن دوره چقدر بود؟

تهران در آن دوره 520 هزار کیلومترمربع بود اما ما تمامی مناطق توسعه را مورد سنجش قرار دادیم. بافت پر یعنی بافت متراکم تهران 560هزار کیلومترمربع بود که پیش‌بینی کردیم در سال75 با مناطق 21 و 22 به 720هزارکیلومترمربع برسد.

ما در زمان مطالعات، بافت‌های پر شهری را محاسبه کردیم، مثلا در آن دوره در منطقه5 توسعه به شکل دندان‌موشی بود؛ بافت متراکم و پر شهری نبود.



بافت پر شهری در آن سال 560 هزارکیلومترمربع بود و هم‌اکنون و بر اساس مطالعات طرح جامع و تفصیلی 640 هزارکیلومترمربع است؛ یعنی در این مدت 25ساله 80 هزار کیلومترمربع به بافت متراکم شهری اضافه شده‌است؟

بله. به‌عنوان مثال در آن روزها بافت عمده محدوده جنت‌آباد، در حوالی میدان چهارباغ بود. مناطق عمده‌ آن خالی بود و جنت‌آباد به بالای اتوبان‌ها نرسیده‌ بود. بعد از بزرگراه امام علی(ع)، به سمت شرق، اصلا ساخت‌و‌سازی‌ نبود؛ تنها چند محدوده نظامی در آن قرار داشت. خود بزرگراه امام علی هم آن‌زمان یک جاده خاکی ساده بود. توسعه 80کیلومترمربعی در عرض 25سال، توسعه بسیار سریع و غیرقابل تصوری‌است؛ آن هم با الگوی بافت پر شهری.



بافت پر، چه تعریفی دارد؟ می‌توان جمعیت مشخصی برای آن قائل شد؟

تراکم‌ها در مناطق مختلف فرق دارد. تراکم جمعیت کل تهران در آن موقع 120نفر در هکتار بود. الان هم همین وضعیت است. این را بدانیم که تراکم جمعیت هر چه از عدد 100بالاتر برود، به معنای کاهش کیفیت و کمیت خدمات است و هر چه این عدد تراکم کمتر از 100باشد، به ‌معنای بهبود خدمات‌رسانی در شهر است. اگر این رقم را در دنیا و شهرهای دیگر جهان در نظر بگیریم، می‌بینیم تمام شهرهایی که تراکم در آنها بیش از 120 بوده، به‌صورت جدی کمبود خدمات و فضای سبز داشته‌اند. تراکم  تهران هم در آن موقع به خاطر کمبود خدمات به نسبت جمعیت و کمبود فضای سبز، در حدود 120 بود. ما سعی کردیم این تراکم را به 110 برسانیم.



وضعیت الان تهران چگونه است؟

تراکم تهران هم‌اکنون به 130رسیده؛ یعنی خدمات‌دهی آن کاهش جدی‌تری پیدا کرده‌است. وضعیت تهران هم‌اکنون بسیار بدتر از آن سال‌هاست. می‌توانیم این وضع بدتر را در جاهایی که مردم از آن به‌عنوان تفریحگاه استفاده می‌کنند بعینه ببینیم. در سال66 امکان نداشت این تراکمی را که حالا در پارک لاله تهران هست، ببینیم. الان به هر یک از پارک‌های تهران که برویم، می‌توانیم به میزان جمعیت پی ببریم. استفاده از مراکز تفریحی نشان می‌دهد که چه جمعیتی در تهران وجود دارد. تهران، هم‌اکنون وضعیت بسیار بدتری دارد و خدمات‌دهی در آن نه‌تنها کافی نیست که با مشکل روبه‌رو است و این یعنی خدمات گران‌تر و هزینه‌های بیشتر.



نتیجه این اتفاق چیست؟

بگذارید با عدد و رقم توضیح بدهم. بیش از 12 درصد جمعیت کشور در مساحتی کمتر از 2 درصد زندگی می‌کنند. تولید ناخالص این جمعیت بالغ بر 72 درصد کل کشور است.  بر اساس برنامه‌های توسعه‌ای کشور قرار بود تهران جمعیت کمتری داشته باشد. اما هیچ کدام از برنامه‌های بالادست برای توسعه تهران محقق نشد؛ چه طرح ساماندهی تهران که می‌تواند مبنای مناسبی برای تثبیت نقاط قوت پایتخت باشد، چه طرح‌های دیگر. ما برای اولین بار در طرح ساماندهی تهران توانستیم اطلاعات و داده‌های به روز تولید کنیم؛ اطلاعاتی که می‌توانست مبنای مناسبی برای برنامه‌ریزی پایتخت باشد. اما شهردار وقت این طرح را به گوشه‌ای انداخت و هیچ استفاده‌ای از آن نکرد. بر این اساس می‌توان گفت که پایتخت در طول روزگار توسعه عرضی، مبتنی بر هیچ طرح و برنامه‌ای نبود و تنها بر اساس الگوهای سنتی ساخت و ساز پیش رفت.



و سخن آخر؟

کیفیت زندگی طی 4 دهه گذشته در تهران هر روز کاهش یافته است. این سرنوشت تنها معطوف به تهران نیست  بلکه بسیاری از شهرهای بزرگ کشور با الگو برداری از رشد عرضی تهران بدون هیچ برنامه‌ای توسعه یافته‌اند. بی‌توجهی به برنامه‌های آمایش سرزمینی از یک سو و هدر رفتن منابع از سوی دیگر باعث شده‌است تا ما در شهرهای کشور، با بحران‌های بزرگی روبه‌رو شویم. تهران و بسیاری دیگر از شهرها، به لحاظ کیفیت زندگی، وضعیت نگران‌کننده‌ای دارند. این شهر به مانند دیگر شهرهای بزرگ، دیگر جای زندگی نیست. دلیل این اتفاق، بی توجهی به برنامه‌ریزی و طرح‌های راهبردی است که در طول سال‌های گذشته تهیه شده‌است.







بر اساس آمار سال1365 جمعیت تهران در حدود 6میلیون و 20هزار نفر بود و مناطق 4، 5، 18، 19 و 20 بیشترین جمعیت تهران را در خود داشتند. در آن‌زمان مناطق 21 و 22 در حریم تهران بودند؛ منطقه21 حریم منطقه9 و منطقه22 هم حریم منطقه5 بود