گزارش
در جست‌وجوی رودخانه‌های گمشده
رئیس سازمان محیط‌زیست از تلاش برای شناسایی و استحصال منابع تغذیه آبهای زیرزمینی خبر داد
سیدمحمد فخار- روزنامه‌نگار
رودخانه‌های گمشده قرار است به کمک مدیریت منابع آب کشور بیایند. رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست همین دیروز اعلام کرد که «در خیلی از مناطق ایران مرکزی آبهای گمشده و رودخانه‌های گمشده داریم. وزارت نیرو تکلیف دارد اینها را استحصال کند و بتوانیم برای مصارف مختلف کشور از آنها استفاده کنیم.»
این ایده در شرایطی مطرح می‌شود که ده‌ها سال است به‌علت کشاورزی غیرکارشناسی و افزایش صنایع در اطراف حوضه‌های آبخیز و آبریز کشور، سفره‌های آب زیرزمین به نحیف‌ترین وضع خود رسیده‌اند و سیاست‌های کنترل و حفظ آبخوان‌ها همچنان رها مانده است.
رودخانه گمشده کجاست؟
رودخانه گمشده یک اصطلاح زمینشناسی است که در کشور ما تا آن حد که باید رواج ندارد. احدالله فاضلی، کارشناس زمینشناسی و اکتشافات معدنی در این‌باره به همشهری می‌گوید: رودخانهای که آب زیرزمینی از آن تغذیه میکند، رودخانه گمشده نامیده می‌شود. البته هر پدیدهای که باعث به‌وجود آمدن تغییر در فشار آب زیرزمینی شود، موجب تغییر در سطح آب زیرزمینی خواهد شد. دوره‌هایی از سال‌های خشک و مرطوب می‌تواند نوسانات درازمدت در آب زیرزمینی به‌وجود آورد و تغییرات فصلی سطح این آب‌ها متاثر از بارش و پمپاژ برای مصارف کشاورزی فصلی است.»
به‌گفته وی، بالاترین سطح آب زیرزمینی معمولا در بهار و پایین‌ترین آن در زمستان اتفاق میافتد. همچنین شدت و ضعف نوسانات بستگی به مقدار تغذیه، پمپاژ و نوع سفره دارد که معمولا در سفره تحت فشار، بیش از سفره آزاد است و نقطه‌ای که رودخانه یا کانال در برخورد مستقیم با سفره آزاد است، ممکن است رودخانه را تغذیه یا تخلیه کند. بدین‌ترتیب رودخانهای که آب زیرزمینی از آن تغذیه میکند، به‌نام رودخانه گمشده نامیده می‌شود.
تجربه پاریس
شهر پاریس سال1981 یک رودخانه را که حجم بالایی آب داشت و می‌توانست برای ساختمان‌های شهر مشکل‌ساز شود، به عمق زمین فرستاد. اما 2هفته پیش، پس از 100سال، از سوی مسئولان فرانسوی اعلام شد که اکنون برای مبارزه با تغییرات آب و هوایی که شامل کاهش فزاینده بارش‌‌ها می‌شود، به این رودخانه گمشده نیاز است و برنامه استحصال آن اجرا خواهد شد. سال1899 روزنامه فیگارو در این‌باره نوشته بود: «رودخانه بیور(Bièvre) با عرض 13فوتی، صدها سال از میانه پاریس عبور کرده است. از این رودخانه معروف حتی در اشعار رنسانس فرانسوا رابله و در بینوایان ویکتور هوگو هم نام برده شده است اما به‌زودی سرچشمه آن در 13مایلی جنوب غربی پاریس با حفر تونل بزرگی به زیر زمین هدایت می‌شود تا ذخیره‌ای برای آینده باشد.» در هفته نخست فوریه، شهردار پاریس برنامه احیای رودخانه بیور را مطرح کرده و قرار است همه منابع این رودخانه تا سال2026 برای این شهر بزرگ قابل استفاده شود.
آب‌دزدی روی دیگر سکه
طی سال‌های اخیر با افزایش خشکسالی‌ها و فقر سفره‌های آب زیرزمینی، یکی از معضلاتی که به‌صورت حاکمیتی و غیرحاکمیتی افزایش یافته، انتقال آب بدون مجوزهای زیست‌‌محیطی است. این نکته در کشاورزی و صنایع روال داشته و متأسفانه همچنان ریشه‌هایی از آن ادامه دارد. محمد درویش، کارشناس محیط‌زیست در این‌باره به همشهری می‌گوید: ایده‌هایی نظیر انتقال قانونی و غیرقانونی آب در ایران در شرایطی مطرح می‌شود که آب‌دزدی در حوضه‌های آبخیز همچنان پابرجاست. برای نمونه در سرشاخه‌های منتهی به بختگان، آب‌دزدی بیداد میکند و نباید بهره‌گیری از سفره‌های آب مطرح شود. حوضه بختگان، طشک و کمجان مهم‌ترین پهنه‌های آبی استراتژیک استان فارس است که آب بالادست آن باید به سد درودزن برسد که یکی از مهم‌ترین منابع تامین آب شرب مردم شیراز است اما با توسعه باغ‌ها، ویلاها و شالیزارها در بالادست کر و سیوند آب‌دزدی رواج دارد. درویش تصریح میکند: آنچه در سرشاخه‌های کر و سیوند در جریان است و صدها موتورپمپ و کیلومترها لوله‌های پولیکا که مسیر طبیعی رودخانه را تغییر داده و بارگذاری بیش از توان در سراب حوضه انجام می‌دهند، می‌تواند آزمایشگاه عبرت تاریخ باشد، آیندگان باید بدانند که چرا و چگونه زمین در اطراف مهد تمدنی ما در پاسارگاد در حالِ فرورفتن است و مسئولان عملا هیچ اقدامی برای کنترل و قطع این آب‌دزدی نمی‌کنند.
وضعیت حاد سفره‌های آب زیرزمینی
تلاش تازه برای یافتن رودخانه‌های گمشده که تضمینی برای بقای سفره‌های آب زیرزمینی هستند، در شرایطی مطرح شده که این سفره‌های مهم، شرایط نامناسبی دارند. گزارش سال99 وزارت نیرو از این سفره‌ها نشان می‌دهد پیش از دهه80، کشور ما از ۱۳۰میلیارد مترمکعب منابع آب زیرزمینی برخوردار بوده که در ۲۰سال اخیر منابع آب تجدیدشونده به ۱۱۰میلیارد مترمکعب و در ۶سال گذشته به کمتر از ۱۰۰میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. این در شرایطی است که پس از 15سال دست‌و‌پنجه نرم‌کردن جهان با تغییر اقلیم، برآیندها مشخص کرده تا سال۲۰۵۰ میلادی نزدیک به ۵۵درصد نیازهای آبی بشر از منابع آب زیرزمینی استحصال می‌شود و اگر به همین صورت ادامه یابد، ۷۰درصد کشورهای جهان به‌طور قطع با تنش آبی روبه‌رو می‌شوند.
بنابراین باید برای حفظ سفره‌های آب زیرزمینی سیاست دیگری جز شناسایی و استحصال رودخانه‌های گمشده اتخاذ شود.
در همینه زمینه :
کوتاه از حادثه
کوتاه از حادثه