کمربند کودتا در آفریقا

کشورهای نوار میانی قاره آفریقا که به منطقه «ساحل» معروف است در 18ماه گذشته شاهد وقوع صحنه‌هایی تکراری بوده‌اند. فرماندهان نظامی در مالی، چاد، گینه، سودان، بورکینافاسو، نیجر و هفته گذشته در گینه‌بیسائو، دولت‌ها را برانداخته‌اند یا اقدام به براندازی کرده‌اند تا خود قدرت را در دست گیرند. رهبران غرب آفریقا به‌تازگی به‌منظور بررسی وضعیت بورکینافاسو درخواست نشستی اضطراری داده‌اند. رهبر نظامی جدید این کشور، سرهنگ «پل هنری دامیبا» در نخستین سخنرانی خود خطاب به ملت اعلام کرد در«زمان مناسب» نظم و قانون اساسی به کشور بازخواهد گشت. ظهور دوباره کودتاها در آفریقا باعث نگرانی رهبران غیرنظامی کشورهای منطقه شده است و آنها بیم آن ‌را دارند که اتفاقات اخیر، به الگویی فراگیر برای همه کشورهای آفریقایی تبدیل شود؛ اتفاقی که می‌تواند پایان‌بخش حکومت آنها نیز باشد. کشورهایی که به‌تازگی درگیر کودتای نظامی شده‌اند، همجوار با یکدیگر کمربندی را روی نقشه قاره آفریقا ترسیم می‌کنند که بخش وسیعی از این قاره را پوشش می‌دهد، از گینه‌بیسائو در سواحل غربی گرفته تا سودان در شرق.

8کودتا طی 18ماه
اولین کودتا در مالی، در منطقه غرب آفریقا رخ داد. در نیمه دوم سال2020 بود که ارتش با سوءاستفاده از خشم عمومی نسبت به تخلف در انتخابات مجلس و ناتوانی دولت در محافظت از مردم در برابر خشونت‌ گروه‌های وابسته به القاعده و داعش، کودتا کرد. این گروه‌ها کنترل مناطق وسیعی از شمال مالی را در اختیار دارند. کودتاگران، رئیس‌جمهور «ابراهیم بوباکار کیتا» را دستگیر و وادار کردند در پخش زنده تلویزیونی شبکه‌ای ملی استعفا دهد. در حقیقت مالی طی 9ماه 2کودتا را تجربه کرده است. دومین کودتا در نیمه اول سال2021 رخ داد و طی آن رهبر کودتای پیشین یعنی «سلیمان دوکور» به همراه وزیر دفاع و نخست‌وزیر این کشور دستگیر شدند. پیش از این هم در سال2012 کودتای دیگری در مالی رخ داده بود.
کودتای چاد اما غیرعادی و متفاوت از دیگر کودتاهای قاره به‌شمار می‌رود. رئیس‌جمهور چاد «ادریس دبی» که برای 3دهه بر این کشور حکومت کرده بود، در میدان جنگ با شورشیان کشته شد و پسرش به‌سرعت جانشین او شد. دبی به‌تازگی موقعیت خود به‌عنوان رئیس‌جمهور را برای ششمین دوره متوالی تثبیت کرده بود. کشورهای غربی او را به‌عنوان مهره‌ای کلیدی در مبارزه با گروه‌های تروریستی در آفریقای مرکزی می‌شناختند. پس از مرگ دبی، پسر 37ساله او «محمد ادریس دبی» که از ژنرال‌های عالی‌رتبه ارتش به‌شمار می‌رود به‌عنوان جانشین پدر معرفی شد؛ اقدامی که برخلاف قانون اساسی کشور چاد اتفاق افتاد. براساس قانون پس از مرگ رئیس‌جمهور رئیس مجلس یا معاون اول رئیس‌جمهور باید به‌عنوان جانشین انتخاب شوند.
نیجر در قلب آفریقا حدود 11ماه قبل، در سال2021، کودتایی ناموفق را تجربه کرد. 2روز مانده به مراسم تحلیف «محمد بازوم» رئیس‌جمهوری منتخب نیجر، گروهی از نیروهای ارتش با حمله به کاخ ریاست‌جمهوری قصد تصرف کاخ را داشتند که با واکنش نیروهای گارد ریاست‌جمهوری، این اقدام بی‌نتیجه ماند. به گزارش خبرگزاری فرانسه، تیراندازی از ساعت ۳صبح به وقت محلی آغاز شد و حدود ۲۰دقیقه ادامه داشت. نیروهای کودتاچی، از سلاح‌های سنگین و سبک در این حمله استفاده کردند. گارد ریاست‌جمهوری، پس از دفع حمله اولیه، دستگیری‌ فرماندهان کودتا را آغاز کرد.
پس از آن نوبت به گینه در ساحل غربی رسید. در اواخر2021 کودتایی تمام‌عیار در این کشور رخ داد. طی این کودتا اعضای نیروهای ویژه ارتش گینه که در آمریکا آموزش دیده بودند، به رهبری «مامادی دومبویا»، «آلفا کنده»، رئیس‌جمهور این کشور، را به‌دلیل فقر و فساد فراگیر دولتی در کشور از قدرت برکنار ساختند. دومبویا درحالی‌که پرچم گینه را روی دوش انداخته و 8سرباز اطراف او را گرفته بودند، در یک سخنرانی تلویزیونی گفت: «ما دولت را منحل و قانون اساسی را تعلیق کرده‌ایم. قرار است به اتفاق هم در قانون اساسی بازنگری کنیم.» آلفا کنده حدود یک‌سال قبل از آن، پس از تغییر قانون اساسی توانسته بود برای بار سوم به مقام ریاست‌جمهوری برسد.
یک‌ماه پس از آن، سودان درگیر کودتا شد و ارشد‌ترین ژنرال‌های ارتش این کشور قدرت را به‌دست گرفتند. آنها توافقنامه‌ای که با احزاب سیاسی برای تقسیم قدرت امضا کرده بودند را ملغی کردند. این توافقنامه قرار بود به برگزاری نخستین انتخابات آزاد سودان طی دهه‌های گذشته منجر شود. برخلاف پیش‌بینی‌ها، احزاب سیاسی در مقابل کودتاچیان مقاومت کردند و مردم نیز به خیابان‌ها آمدند. طی 2ماه بعد، خیابان‌های شهرهای بزرگ سودان صحنه درگیری میان مردم و کودتاچیان بود. تحت فشار مردم، نظامیان، «عبدالله حمدوک»، نخست‌وزیر برکنار شده، را به قدرت بازگرداندند اما مردم به حضور او در قدرت هم راضی نشدند. عبدالله حمدوک که در پی توافق با نظامیان به قدرت بازگشته بود، در پی اوج‌گیری تظاهرات معترضان در نقاط مختلف سودان، یک‌ماه قبل مجبور به استعفا شد. معترضان خواستار شکل‌گیری دولتی مستقل از نظامیان شده‌اند.
دولت بورکینافاسو نیز حدود 2هفته قبل به‌دست نظامیان ساقط شد. «راک کابوره»، رئیس‌جمهور بورکینافاسو توسط نظامیان شورشی بازداشت و به یکی از پادگان‌های اطراف پایتخت منتقل شد. درگیری‌ها برای ساعاتی میان نیروهای پلیس و کودتاچیان ارتش ادامه داشت اما در نهایت نیروهای ارتش موفق شدند ساختمان‌های دولتی و ساختمان تلویزیون را تصرف کنند. رئیس‌ پارلمان و دیگر اعضای عالی‌رتبه دولتی نیز بازداشت شدند. با وجود اعلام مقررات منع آمد و شد، صدها نفر از مردم در خیابان‌های پایتخت در حمایت از سربازان به خیابان‌ها آمدند و گروهی نیز دفتر حزب حاکم را به آتش کشیدند. آنها تصاویر سرهنگ «پل هنری دامیبا»، فرمانده کودتاچیان را در دست داشتند.
آخرین حلقه کودتاهای منطقه ساحل در آفریقا، در کشور فقیر گینه‌بیسائو رخ داد؛ کودتایی که البته نافرجام بود. به گزارش رویترز، در جریان حمله افراد مسلح به ساختمان دولت، حین برگزاری نشست کابینه، تعداد زیادی از نیروهای امنیتی و محافظان رئیس‌جمهور کشته شدند اما کودتاچیان موفق به ورود به ساختمان نشدند. «عمر سیسوکو اِمبالو»، رئیس‌جمهور گینه‌‌بیسائو، این حمله را بخشی از یک کودتای نظامی علیه خود خواند. گینه‌بیسائو یکی از گذرگاه‌های اصلی برای انتقال کوکائین از آمریکای لاتین به اروپا تلقی می‌شود. آمریکا و اتحادیه اروپا معتقدند که برخی افراد در ارتش این کشور در تجارت مواد‌مخدر دست دارند. رئیس‌جمهور نیز مدعی شد که این حمله «حساب‌شده و سازمان‌یافته» بوده و احتمالا با افرادی که در قاچاق مواد‌مخدر دست دارند، مرتبط بوده است.
در نتیجه این رویداد‌ها، در حال حاضر بیش از 114میلیون نفر از مردم آفریقا تحت سلطه نظامیانی که قدرت را غیرقانونی از آن خود ساخته‌اند زندگی می‌کنند. این تعداد کودتا یا اقدام برای کودتا در یک منطقه از جهان، از سال1999 تا به امروز بی‌سابقه بوده است. «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل متحد این پدیده را «اپیدمی کودتا» توصیف کرده است.

چرا کودتا در آفریقا اپیدمی شده است؟
زمانی که دولت مالی سقوط کرد، تحلیلگران سیاسی هشدار دادند در بورکینافاسو هم رویداد مشابهی رخ خواهد داد. اکنون که کودتا به بورکینافاسو رسیده‌است، هشدار داده می‌شود درصورتی که با طرح‌ریزان کودتا مقابله نشود، کودتاهای بیشتری در راه خواهد بود. زیرا کودتا، به‌ویژه در کشورهایی که مردم آن خشمگین و دولت‌ها ضعیف هستند، واگیردار می‌شود. هشداری که جدی ‌بودن آن با اقدام به کودتا در گینه‌بیسائو به اثبات رسید.
مردم به دلایل مختلفی از دولت‌های خود خسته می‌شوند: تهدید‌های امنیتی بزرگ، وقوع بی‌وقفه فجایع انسانی و نبود چشم‌اندازی روشن از آینده میلیون‌ها نفر از نسل جوان جامعه. به‌گفته «عبدل زانیا سالیفو» استاد دانشگاه کلگری و متخصص منطقه ساحل، دولت‌ها در آفریقا «عملکرد افتضاحی» دارند. او در گفت‌وگو با روزنامه نیویورک‌تایمز گفته است: از این‌رو ارتش‌ها با خود می‌اندیشند که چرا آنها قدرت را به‌دست نگیرند؟ 
کشورهای مالی، بورکینافاسو و چاد، درگیر رویارویی با اقدامات گروه‌های ترویستی هستند که روزبه‌روز بر تعدادشان افزوده می‌شود. بخشی از این گروه‌ها ارتباط نزدیکی با القاعده و داعش دارند. در مالی، نظامیان اساسا به‌دلیل ناتوانی دولت در مهار این گروه‌ها کودتا کرده‌اند. در بورکینافاسو حمله تروریستی که در اواخر سال2021 رخ داد و موجب مرگ 50افسر پلیس شد، عامل اصلی کودتا شناخته می‌شود.
از سویی دیگر، در نتیجه درگیری‌های داخلی خشونت‌بار، میلیون‌ها انسان در منطقه ساحل آواره شده و هزاران نفر جان خود را از دست داده‌اند. مردم در این مناطق سیاستمداران را افرادی بی‌تفاوت می‌بینند که سوار بر خودروهای گران‌قیمت، فرزندان خود را به مدارس مجلل می‌فرستند. از نظر تحلیلگران، ترکیب ناکارآمدی دولت‌ها، فساد، فقر و نارضایتی عمیق مردم، ترکیبی انفجاری و ایده‌آل برای مهیا کردن زمینه کودتاست. از این‌رو است که وقتی رئیس‌جمهور مالی در جریان کودتا دستگیر و در زندان محبوس شد، صد‌ها نفر از مردم به همراه سربازان در خیابان‌ها مشغول جشن و پایکوبی بودند. اگرچه همه آفریقایی‌ها با کودتا موافق نیستند، اما محبوبیت دولت‌های نظامی در این منطقه رو به افزایش است. حتی تحریم‌های جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا(اکواس) هم نتوانسته از محبوبیت دولت‌های نظامی برانداز در آفریقا بکاهد.