اندیشه؛ رابطه‌ای در حال ترمیم یا رو به زوال؟

هادی یوسفی- پژوهشگر حوزه آموزش عالی

اساسی‌ترین کارکرد نهاد آموزش را می‌توان در نسبت رشد آدمی تعریف کرد. رشد نیز از ساخت‌های مختلف قابل‌بحث است؛ رشد جسمی، معنوی، اخلاقی، هنری و... اما آنچه همچون چتری بر سایر حوزه‌ها سایه افکنده، چیزی جز قوه اندیشه انسان نیست اما در این بین، دانشگاه به‌عنوان یک نهاد مترقی و سطح بالا از آموزش، توانسته این جنبه در پرورش قوه‌اندیشه موفق باشد؟ در دیدگاه ساده کارکرد دانشگاه‌ها معمولا در 3حوزه آموزش، پژوهش و خدمات خلاصه می‌شود، البته شاید این تعیین کارکرد با توجه به نیازهای جوامع دور از واقعیت نباشد اما امروزه آنچه مغفول مانده توجه به کارکرد پرورشی دانشگاه است. تقلیل این کارکرد دانشگاه به آموزش، که در بالاترین سطح، انتقال صحیح و کامل دانش از آن انتظار می‌رود پدیده نامبارکی است که شوربختانه حادث شده و نزد ذی‌نفعان آن نیز جایگاه خود را به‌دست آورده است. پرورش، ساحتی است که به‌عنوان سنگ زیرین آموزش و حتی پژوهش می‌توان از آن یاد کرد و پرورش اندیشه اوج و تعالی این ساحت است. هرچند که در اسناد بالادستی حوزه آموزش به تربیت انسان متعالی تأکید شده اما آنچه پس از سال‌ها به‌عنوان نیروی انسانی متخصص به‌عنوان محصول این نهاد وارد جامعه می‌شود، در بهترین حالت به انسان خوب آموزش دیده جهت پاسخ به نیازهای بازار کار تبدیل شده است. این بدین معنی است که توجه غالب مدیران دانشگاهی، تصمیم‌گیران، استادان و دانشجویان نیز فراتر از این نیست. با درنظر گرفتن چنین وضعیتی شاید پرورش اندیشه و اندیشمند نیز آرزویی دست‌نیافتنی باشد اما پرواضح است که داشتن چنین آرزویی، می‌تواند موجب تحرک شود.
اما چرا دانشگاه امروز کمتر اندیشه‌پرور است؟ در بررسی این پدیده می‌توان گفت این معلول دارای علل چندی است: تغییر ارزش‌های جوامع دانشگاهی شاید یکی از مهم‌ترین آنها باشد، آنجا که دانشگاه از محلی برای اجتماع اندیشمندان، به محلی برای زیست افردی که ملزم به تولید و انتشار علم در قالب‌های از قبل مشخص شده هستند بدل شده است. هر چند که امروزه سخن از استقلال دانشگاهی و آزادی علمی در محافل دانشگاهی بسیار رایج است اما با نگاهی خوش‌بینانه نیز نمی‌توان آنها را در راستای پرورش انسان اندیشمند درنظر گرفت. ارزش‌گذاری‌های کمّی بروندادها، تألیف و انتشار مقالات و کتب با هدف ارتقای مرتبه علمی و کسب جایگاه‌های بالاتر در نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاهی، چارچوبی را شکل داده که انجام فعالیت خارج از آن چندان سودمند نگریسته نمی‌شود.