معماری اسلامی؛ هنری برای زندگی دینی

معماری و شهرسازی اسلامی ازجمله مسائل مهم در ساخت تمدن نوین اسلامی است. معماری نه‌تنها حکم شعار دارد و جلوه‌دهنده شهر در نخستین مواجهه هر فرد با آن است بلکه تأثیراتی را از وجوه مختلف بر شهروندان دارد و می‌تواند تأثیرات مهمی را بر زندگی فرهنگی، سبک زندگی و ابعاد تربیتی فرد داشته باشد. از این‌رو توجه به این مسئله بایستی در اولویت فکری اندیشمندان معتقد به تمدن نوین اسلامی باشد. ‌ آیت‌الله جوادی‌آملی که در حوزه اندیشه از متفکران پیشتاز بوده‌اند، طی دیداری که در سال۱۳۹۰ با اعضای کمیته تخصصی شهرسازی سازمان نظام مهندسی کشور و همچنین دیدارهایی که در سال‌های 1391و ۱۳۹۸ با شهرداران قم داشته‌اند نکاتی مهم درخصوص شهرسازی و معماری گوشزد کرده‌اند. در ادامه گزیده‌ای از بیانات معظم‌له را به‌ترتیب در این سه دیدار که دربردارنده نکاتی کلی اما مهم است، مرور کرده‌ایم.
آیت‌الله جوادی‌آملی‌ در این دیدارها استدلال و برهان را عنصری‌ترین محور در ساخت‌وساز اسلامی ذکر کرده‌اند.

خانه باید دارای حجاب باشد
نباید توقع داشته باشیم که آیه‌ای در قرآن باشد که به مردم توصیه کند چگونه خانه بسازند. اسلام با عقل کار دارد، نه با سفاهت، فلذا خانه باید با عقل و برهان ساخته شود... عقل یکی از محوری‌ترین ادله دین ما به شمار می‌رود، لذا ملت نادان نمی‌تواند مسلمان باشد و چیزی که عقل آن را نمی‌پسندند اسلامی نیست.
 خانه باید طوری بنا شود که اهل خانه از درون و بیرون دارای حجاب باشند، لذا مکانی که مهمان در آن مستقر می‌شود باید از جای صاحب خانه مستور باشد... ساختن خانه‌های دارای آشپزخانه‌های به‌اصطلاح «open» که صاحب‌خانه و مهمان نتوانند به درستی رعایت حجاب را کنند... اسلامی نیست.
 نمای  بیرون منازل نیز باید طوری طراحی شود که نه بر دیگر منزل‌ها اشراف داشته باشد و نه داخل آن برای اطرافیان نمایان باشد... منازل در غرب دیوارخاصی نداشته و بیشتر از طریق نرده از یکدیگر جدا می‌شوند و این به‌دلیل آن است که آنها منزل را آسایشگاهی به جای پرورشگاه می‌پندارند.
 در معماری‌های اسلامی طوری از زمین بهره‌برداری شود که اتاقی را به‌عنوان مصلا که دارای قرآن و فرشی پاک و طاهر باشد بسازند تا مکانی مناسب برای رفع حاجت مردم به درگاه خدا باشد... یک موجود ابدی باید کارهای ابدی انجام دهد و همین است که باید اتاقی به‌عنوان مصلا در منازل پیش‌بینی شود.

معماری اسلامی، هنری برای زندگی
انسان وظیفه مهمی در محیط اطراف خود دارد و باید تلاش خود را برای زیباسازی محیط اطراف به‌کار گیرد و در این زمینه مسئولان نقش مهمی دارند... دنیا نیز از منظر قرآن و اهل‌بیت(ع) باید به زیباترین شکل توسط انسان طراحی شود... اگر در دنیای امروز انسان دچار ضعف اعصاب، مشکلات روانی و ناراحتی‌های روحی شده است به‌واسطه زندگی در خانه‌های کوچک است... معماری اسلامی، هنری برای زندگی به سبک زندگی دینی است... با این نگاه هر کس در خانه خود آرامش و آسایش مورد‌نیاز را به‌دست می‌آورد... محل زندگی با محل کار نیز تفاوت‌های چشمگیری دارد که باید ضمن زیباسازی خانه‌ها به این امر هم توجه شود.

زیباسازی؛ امری مهم در شهرسازی
در یک شهر اسلامی 3عنصر اصیل معتبر است: جهان‌دانی صحیح، جهان‌داری صحیح و جهان‌آرایی صحیح... جهان‌دانی آن است که فرد جهانی فکر می‌کند ولی منطقه‌ای عمل می‌کند... جهان‌دانی این است که کاری بکند که آسیبی به کل جهان نرسد.
 همچنین انسان نیازمند به زیبایی‌هاست... اگر این جهان‌آرایی تأمین بشود بسیاری از این ضعف اعصاب‌ها، بسیاری از این تنگ‌حوصلگی‌ها، بسیاری از این زد‌و‌خوردها و بسیاری از این قهرها برطرف می‌شود؛ انسان در یک فضای باز زندگی می‌کند. نمونه این کار در کتاب وسائل در بحث مسکن از وجود مبارک امام رضا(ع) نقل شده است. حضرت دید که یکی از دوستان او یک خانه تاریک و نموری دارد و در آ‌نجا زندگی می‌کند، یک خانه مناسب روشن  و نورداری تهیه کرد و به او داد و گفت: شما از آن خانه منتقل بشوید... . این شخص گفت: آقا این خانه پدری من است. من علاقه‌مندم اینجا باشم. امام معصوم زبانشان و گفتارشان همه‌اش معصوم است تا ضرورت اقتضا نکند تعبیر دیگر ندارند. حضرت به این مرد فرمود: اگر پدرت احمق بود نمی‌دانست چطور خانه بسازد تو هم همانطور می‌خواهی زندگی کنی؟ این نشان می‌دهد که امام(سلام‌الله علیه) گذشته از اینکه مسکن را لازم می‌داند، هنر و معماری و زیبایی را هم لازم می‌داند... معلوم می‌شود اگر کسی خانه بسازد واجد شرایط معماری نباشد، هنر در آن نباشد، این یک حُمق است نه هنر، خرد نیست.
 معماری اسلامی باید طوری باشد که انسان شرافتمندانه زندگی کند و شرافتمندانه از حریم خودش پاسداری کند یعنی نه اشراف داشته باشد نه تحت اشراف باشد.. هنر اسلامی این نیست که کسی را نبیند؛ کسی هم نباید او را ببیند. به ما گفتند دیوار داشته باشید. این دیوار داشته باشید نه تنها برای آن است که کسی شما را نبیند برای این است که شما هم کسی را نبینید... باید در اجازه دادن، در مهندسی، در نقشه شهر طوری باشد که هیچ‌یک از این دو خطر آن را همراهی نکند؛ نه تحت سلطه کسی باشد نه دیگران او را تحت سلطه خود بگیرند.
 معماری اسلامی تنها زیباسازی نیست، مُتقن‌کاری از یک سو، هنر روی آن متقن‌کاری از سوی دیگر، جزء دستورهای رسمی اسلام است.