مهاجرت معکوس در غرب تهران
بازگشت روستانشینان به خانه
سمیرا باباجانپور
براساس سرشماری سال 1385 بیش از 15 هزار خانوار با بیش از 65هزار نفر در دهستان سولقان ساکن بوده‌اند. دهستان سولقان که می‌گوییم در واقع مجموعه ۱۳ روستا مدنظرمان است که در شمال‌غرب تهران واقع شده‌اند. دهه‌های ۸۰ و ۹۰ زمان تغییرات جمعیتی تهران و اوج گرفتن مهاجرت‌هاست که دهستان سولقان نیز از این تغییرات متأثر بوده است. بخش عظیمی از این ۶۵ هزار نفر طی سال‌های گذشته به دلیل توسعه امکانات در شهر تهران، سخت شدن شرایط زندگی در روستاها، نزدیک بودن روستاها به شهر، تغییر سبک زندگی و... روستا را رها و با اندک سرمایه‌ای که داشتند به تهران مهاجرت کرده‌اند. اگر یکی دو سال پیش یعنی قبل از کرونا در ایام سرد سال به روستاهای غرب تهران سفر می‌کردید شور زندگی را مشاهده نمی‌کردید.
اما طی ۲ سال گذشته یک اتفاق، ورق مهاجرت را برگرداند و از آن مهم‌تر موجب شد تا شور زندگی به روستاها برگردد و آن برخورداری از نعمت گاز بود. گاز ابتدا به سولقان آمد. این روستا را توسعه داد و چراغ خانه‌ها را در زمستان روشن‌تر کرد و در ادامه پروژه عظیم گازکشی به روستاهای دیگر موجب شد تا موجی از بازگشت به روستاها آغاز شود؛ موجی که با گرانی زندگی در شهر، آلودگی هوا و البته فراگیری کرونا همزمان شد. حالا گرما و شور زندگی در روستاهای غرب تهران موج می‌زند و مردم روستا آماده می‌شوند تا تغییرات بزرگی را در فرهنگ روستایی خود رقم بزنند. اما مهاجرت معکوس یا به اصطلاح دقیق‌تر مهاجرت بازگشتی «اما» و «اگر» هایی دارد که باید از زبان ساکنان این روستاها شنید.
«علی بذرانبار» رئیس شورای بخش کن و یکی از ساکنان روستای سنگان بالاست. او در مورد روند بازگشت اهالی به روستا می‌گوید: «طی ۲ دهه اخیر مهاجرت بسیار زیادی از سنگان به تهران رخ داده بود. این اتفاق در اکثر روستاهای بخش کن رخ داده و می‌توان گفت بیش از ۶۰درصد ساکنان به شهرها مهاجرت کردند. البته این روند در سولقان و کشار بالا کمتر اتفاق افتاده که آن هم به دلیل برخورداری از حداقل امکانات است.» او می‌افزاید: «آنچه از نزدیک لمس کردیم این بود که در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ مهاجرت از روستاها اتفاق افتاد. اما بعد از گازرسانی، بسیاری از مهاجران دوباره برگشته‌اند. در واقع جان دوباره‌ای به روستاها دمیده شده است. گرانی منزل در تهران و هزینه‌های اجاره‌نشینی در تهران همزمان با گازکشی این بازگشت را تشدید کرده است.»
بذرانبار در پاسخ به این سؤال که این بازگشت چقدر موجب توسعه روستاها شده یا خواهد شد، تصریح می‌کند: «خوشبختانه شوراهای جدید روستاها از نسل جدید و تحصلیکرده هستند و در این سال‌ها خیلی خوب عمل کرده‌اند. اما مهم‌ترین موضوع امکانات در روستاهاست. من یک سال است به سنگان برگشته‌ام. خانواده‌ام انتظار دارند که حداقل امکانات شهر را در اینجا داشته باشند. دیگر مثل قدیم نمی‌شود زندگی کرد. واقعیت این است که امکانات تحصیل، بهداشت، خدمات آموزشی، ورزشی و رفاهی و... در روستاها نیست.»
بذرانبار معتقد است که کرونا طی ۲ سال گذشته با وجود همه مصیبت‌هایی که ایجاد کرد اما با توسعه فعالیت‌ها در حوزه امکانات مجازی موجب شد مردم رغبت بیشتری به زندگی در روستا داشته باشند. چون فضای مجازی بخشی از کمبودها را جبران کرده است. او می‌گوید: «توقع مردم از سطح زندگی موجب شده تا دولت هم امکانات زیرساختی را فراهم کند. سنگان نخستین روستایی بود که سال گذشته به اینترنت پرسرعت مجهز شد. این روند به همه روستاها گسترش پیدا کرد و الان دکل‌های اینترنت پرسرعت فعال شده‌اند. در سنگان باجه پست بانک ۲ ماه پیش افتتاح شده است. در حال ساخت باشگاه ورزشی هستیم و در بحث اشتغالزایی بانوان هم کارهایی را شروع کرده‌ایم که به‌زودی نتیجه خواهد داد. امید داریم با تداوم این روند، رونق به روستا برگردد.»
«مهدی احمد» رئیس شورای رندان و یکی از ساکنان قدیمی این روستاست. او نیز مانند اهالی روستاها برای بهره‌مندی از نعمت گاز بسیار خرسند است و آن را موجب توسعه روستا می‌داند. اما شغل را یکی از دغدغه‌های مهم ثبات در سکونت روستاییان می‌داند. او می‌گوید: «این روزها با توجه به گازرسانی شاهد برگشت اهالی هستیم. درحالی که تا پیش از این با توجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها روستا تبدیل به سکونتگاه و خوابگاه شده بود. ما به شدت پیگیر هستیم سیاستی اعمال شود که بومی‌ها در روستا بمانند و مشغول کار شوند.» او می‌افزاید: «می توانیم در هر روستا کارگاهی درست کنیم تا بومی‌ها مشغول کار شوند. باید انگیزه ایجاد شود. علاوه بر این، خدمات جنبی کشاورزی فراوان مثل ساخت سبدهای پلاستیکی میوه و... وجود دارد که می‌تواند سبب اشتغالزایی در روستاها شود.
این موضوع را مطرح کردیم که با ۳ میلیارد تومان می‌شود کارگاه ساخت سبد پلاستیکی میوه ایجاد کرد که حداقل سبب شاغل شدن ۱۵نفر می‌شود.» احمد می‌گوید: «۳۰۰ نفر جمعیت روستای رندان طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ بود که به نظرم اشتباه است. چون همان زمان خیلی از افرادی که در تهران شغل داشتند در همین روستا زندگی می‌کردند یا موقتاً در ماه‌های گرم سال برای تحصیل فرزندانشان مهاجرت کرده بودند اما محل سکونتشان در رندان بود. امسال بیشتر از ۶۰۰ نفر در رندان سکونت دارند. با این حال بازگشت به این صورت بوده که مهاجر محل سکونتش را به رندان آورده است و همچنان شغلش را در شهر دارد. امکانات به‌خصوص گاز این مهاجرت را تشدید کرده است. اگر گازرسانی انجام نمی‌شد این بازگشت اتفاق نمی‌افتاد.» رئیس شورای رندان ایجاد شغل پایدار را از مهم‌ترین دغدغه‌هایی می‌داند که موجب ثبات جمعیت روستا خواهد شد. او معتقد است که دامداری و کشاورزی به شیوه سنتی دیگر پاسخگوی سبک زندگی مردم روستا نیست.
او می‌گوید: «واقعیت این است که مردم به شیوه سنتی دیگر نمی‌توانند زندگی کنند. دامداری مسائلی دارد که با شیوه زندگی امروز مردم تناسب ندارد. سبک زندگی تغییر کرده است. دامدار اگر بخواهد دامش را در محله نگهداری کند مورد اعتراض اهالی قرار می‌گیرد. بوی دام، بیماری‌ها و تبعات زیستی دام به شدت برای زندگی امروز مردم دافعه ایجاد می‌کند. بنابراین شغل از اهمیت دوچندانی برخوردار است. ما پیشنهاد ایجاد یک دامداری صنعتی در حاشیه روستا را داده‌ایم.» او ادامه می‌دهد: «یکی از معانی که برای رندان مطرح می‌کردند رمه‌دان است. یعنی دام و رمه در این منطقه فراوان بود. گوشت و محصولات دام‌های رندان هم همیشه زبانزد است. باتوجه به این پیشینه دامداری به شیوه صنعتی بسیار در این روستا پربازده خواهد بود. اما مشکلات فراوان اداری و دولتی وجود دارد که مانع این توسعه است و مسئولان باید به آنها رسیدگی کنند.»
«احمد صابری» بخشدار کن نیز گازرسانی را یکی از دلایل بازگشت روستاییان می‌داند و می‌گوید: «یک سال قبل از گازرسانی به روستاهای بالادست، روستای سولقان دارای گاز شده بود و به وضوح شاهد بودیم که سکونت در سولقان رونق بیشتری گرفت. امروز مردم در سرمای سخت زمستان در خانه‌هایشان ساکن هستند و این جای خشنودی دارد. در حالی که طی سال‌های قبل در ۶ ماه دوم سال روستاها تقریباً خالی از جمعیت می‌شد.»
او معتقد است که حضور مستمر ساکنان در خانه‌هایشان کیفیت کشاورزی را افزایش داده و زندگی به نوعی به روستاها برگشته است. تولید افزایش یافته، اقتصاد روستا به جریان افتاده و شهروندان روستایی هم رضایت بیشتری از نظام اجرایی کشور دارند. او می‌گوید: «حضور مستمر ساکنان در روستاهای بالادست طی چند سال اخیر صنایع تبدیلی را هم رونق داده است.
الان بخش مهمی از محصولات کشاورزی طولانی مدت نگهداری می‌شوند. این موضوع می‌تواند به اقتصاد روستایی کمک کند. کشاورزان به سمت فعالیت‌های گلخانه‌ای گرایش پیداکرده‌اند اما موانع سیستماتیک جلو رونق آن را گرفته است.» صابری ادامه می‌دهد: «خوشبختانه این ظرفیت در روستاهای غرب تهران وجود دارد. تصمیم داریم با ساخت گلخانه روند نگهداری محصولات را افزایش دهیم. کشار، وردیج و واریش برای ساخت گلخانه پیشقدم شده‌اند که این هم به دلیل برخورداری از نعمت گاز است.»
صابری با بیان اینکه جمعیت روستایی بخش کن قریب به ۲۰ هزار نفر است می‌گوید: «آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد. برآورد می‌شود که حدود ۴۰درصد سکونت در روستاهای بخش کن افزایش پیدا کرده. افزایش هم براساس متقاضیان ساخت در داخل بافت روستاست.»
بخشدار کن می‌گوید: «در حوزه صنایع‌دستی کارهای خودجوشی انجام شده و صنایع خانگی شکل گرفته است. برای مثال نوعی شیرینی سنتی روستای وردیج، الان تقریباً به‌صورت کارگاهی تولید و عرضه می‌شود. سبدبافی در سنگان در حال رونق گرفتن است و... همه اینها اگر پشتیبانی و حمایت شوند مهاجرت را معنادار خواهد کرد.»
صابری معتقد است در صورتی که فکر اساسی برای ایجاد شغل در روستاها نشود مردم روستاها در آینده نزدیک به مصرف‌کننده‌های بزرگ و روستاها به شهرک‌هایی برای سکونت و ییلاق‌هایی برای مهاجران تبدیل خواهند شد.
دکتر حمید جلالیان/ دانشیار دانشکده علوم جغرافیای دانشگاه خوارزمی
اصلی‌ترین شکل مهاجرت در داخل کشورها رخ می‌دهد. آنچه در دنیا و در کشور ما وجود دارد و ایجاد مشکل کرده مهاجرت از روستا به شهر است. مهاجرت اگر در حد کم باشد مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما وقتی شدت می‌گیرد مسئله‌ساز می‌شود؛ هم برای روستاها که نیروی کارشان را از دست می‌دهند و هم برای شهر برای خدمات‌دهی به مهاجران. عکس این را هم مهاجرت معکوس می‌گویند؛ یعنی وقتی جای مقصد و مبدأ عوض می‌شود به اصطلاح به آن مهاجرت معکوس می‌گویند. اما جدا از این، ما مهاجرت بازگشتی داریم. مهاجرت بازگشتی یعنی بازگشت افراد مهاجر به سکونتگاه قبلی‌شان که ممکن است زادگاه یا محل زندگی قبلی‌شان محسوب شود. این، می‌تواند شامل همه افراد باشد.
مهاجرت معکوس رفتن از شهرها به روستاهاست. یعنی افرادی که اصالت شهری دارند تصمیم می‌گیرند به روستا بروند و ممکن است هیچ تعلقی به منطقه روستایی که برای سکونت انتخاب می‌کنند نداشته باشند. بیشتر مواقع به همه نوع مهاجرت به روستا، مهاجرت معکوس می‌گویند. در حالی که باید برای آن تفکیک قائل شد و سهم آن را مشخص کرد. امروز در خیلی از کشورهای پیشرفته رقابتی برای جذب بازنشستگان شهری به مناطق روستایی وجود دارد. چون بازنشستگان شهری سرمایه و پول دارند. کار بلدند و به توسعه روستاها کمک می‌کنند.
حال سؤال پیش می‌آید که چطور مدیریت کنیم تا روستا به شهر تبدیل نشود؟ برای مهاجرت‌های روستایی و شهری نظریه‌های مختلفی وجود دارد. از مهم‌ترین این نظریه‌ها، جاذبه و دافعه است. این نظریه می‌گوید در روستا دافعه‌های زیادی هست که موجب می‌شود نیروی کار از آن بگریزد و در شهر هم جاذبه‌های زیادی وجود دارد که موجب جذب نیروی کار می‌شود. زمانی مهاجرت معکوس کارساز خواهد شد که این شرایط نیز معکوس شود. یعنی جاذبه‌های جغرافیای روستایی باید به قدری زیاد شود که شهرنشین‌ها برای مهاجرت قانع شوند. برای این منظور باید زیرساخت‌ها فراهم شود تا مهاجرت موقتی نباشد.
یک نکته در این میان مورد توجه است؛ اینکه هرنوع خرید یا ساخت خانه توسط افراد در روستا را نمی‌توان مهاجرت معکوس در نظرگرفت. البته عموماَ این اتفاق بیشتر برای منافع مادی و بورس‌بازی و سرمایه‌گذاری در حوزه زمین است؛ اتفاقی که در نقاط روستایی حواشی تهران و نقاط کوهستانی و ییلاقی در همه کشور در حال رخ دادن است. بنابراین مهاجرت معکوس زمانی معنی پیدا می‌کند که همراه با سکونت دائمی همراه با کار و زندگی باشد. در این زمینه دورکاری‌هایی که شرایطش فراهم شده امکان مهاجرت معکوس را نیز فراهم کرده است.
آنچه در فرایند مهاجرت معکوس باید از آن جلوگیری شود بالارفتن قیمت زندگی در روستاهاست. این هم زمانی رخ می‌دهد که خرید و فروش زمین، بورس‌بازی زمین، ساخت خانه دوم و ویلا فراگیر شود. ضمن اینکه باید به شکلی برنامه‌ریزی کرد که روال و بافت عادی روستا، منابع طبیعی و محیط‌زیست با مهاجرت‌های معکوس دچار اختلال نشود. یعنی توسعه به شکل صحیح خود اتفاق بیفتد.
بنابراین مفاهیم مهاجرت‌ها از جمله معکوس یا بازگشتی بودن آن باید از هم تفکیک شود. طبق مطالعاتی که انجام شده ایجاد تسهیلات در روستاها و بهبود کیفیت زندگی در آن نسبت به سختی زندگی در شهر نقش بیشتری برای تشویق به مهاجرت دارد.
اگر از من سؤال شود که کدام نوع مهاجرت بهتر است، پاسخ می‌دهم مهاجرت بازگشتی برای توسعه بافت روستا بهتر است. چون بازگشت افراد به روستای خودشان فرهنگ و بافت روستا را دچار تغییر یا تحول اساسی نمی‌کند. با این حال ایجاد شغل پایدار، ایجاد جاذبه‌های زندگی در روستا و البته جلوگیری از بورس‌بازی زمین و بالارفتن قیمت زندگی در روستا از مهم‌ترین زمینه‌های مهاجرت بازگشتی یا معکوس هستند.
روستاهای دهستان سولقان که ۱۳ روستا را شامل می‌شود دارای ۵۵۰ هکتار باغ و شهزار و ۹۰۰ هکتار اراضی زراعی است.
براساس سرشماری سال ۱۳۸۵، جمعیت۱۳روستای غرب تهران ۶۳۵۱۴ نفر یا ۱۵۸۳۷ خانوار بوده‌است.
طبق آمارهای غیررسمی با برخورداری از نعمت گاز، حدود ۶۰درصد از مهاجران روستاها به محل زندگی خود بازگشته‌اند.
