قزاقستان، عمق استراتژیک روسیه

 «مسکو انقلاب‌های رنگی در سرزمین‌های پیشین اتحاد جماهیر شوروی را تحمل نخواهد کرد»؛ این بخشی از سخنان دیروز ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در گفت‌وگو با سران کشورهای عضو پیمان امنیت جمعی است؛ پیمانی که براساس آن، نیروهای نظامی روسیه از ابتدای هفته گذشته برای مقابله با ناامنی‌های داخلی قزاقستان وارد این کشور شده‌اند. پوتین در این گفت‌وگو با تأکید بر اینکه قزاقستان در معرض هجوم تروریسم بین‌المللی قرار گرفته، افزود: «آلماتی را در مقابل چالش‌های امنیتی تنها نخواهیم گذاشت.»
تصمیم فوری روسیه برای مداخله مستقیم در بحران قزاقستان بدون نگرانی از واکنش‌های سیاسی، رسانه‌ای یا حتی اقتصادی غرب، پرسش‌های متعددی را درباره ماهیت روابط این دو کشور به‌وجود آورده؛ روابطی که روشن است حکم اتحادی استراتژیک را برای مسکو دارد. ریشه اهمیت قزاقستان برای روسیه به کجا برمی‌گردد و چرا پوتین حاضر است برای ممانعت از سقوط دولت در آلماتی، حتی دست به مداخله نظامی بزند؟

ائتلاف ژئوپلیتیک
قزاقستان از لحاظ جغرافیایی در میان مثلثی حساس واقع شده؛ چین، روسیه و جهان اسلام. این کشور بزرگ که دارای بیشترین مرز مشترک با روسیه است، به‌عنوان یکی از پیشرو‌ترین اقتصادهای آسیای میانه شناخته می‌شود؛ اقتصادی که به‌طور کلی متکی به فروش منابع انرژی و جذب سرمایه‌های خارجی است. اگرچه قزاقستان پس از فروپاشی اتحاد شوروی استقلال خود را به‌دست آورده و روابط خوبی با کشورهای غربی دارد، اما هرگز پیوندهای امنیتی و سیاسی پیشین خود با مسکو را از دست نداده است. شبکه الجزیره با اشاره به این مسئله گزارش می‌دهد: قزاقستان را می‌توان کانون نفوذ روسیه در آسیای میانه به‌شمار آورد؛ کانونی که اگر سقوط کند، کلیت نفوذ روسیه در منطقه به چالش کشیده خواهد شد.
بر این اساس، روسیه طی سال‌های گذشته تلاش کرده موقعیت خود در یکی از مهم‌ترین جمهوری‌های پیشین اتحاد شوروی را از طریق پیمان‌های امنیتی و توافق‌های اقتصادی تقویت کند. ازجمله این اقدامات، همکاری گسترده در حوزه انرژی، نوسازی زیرساخت‌های اقتصادی، تاسیس خط لوله گاز مشترک، طراحی چندین کریدور بازرگانی و صادرات عمده کالا و خدمات به این کشور بوده است. همچنین طی سال‌های اخیر، مشارکت در تاسیس نیروگاه‌های هسته‌ای و توسعه معادن اورانیوم نیز به لیست همکاری‌های اقتصادی 2کشور اضافه شده است.
علاوه بر اینها، قزاقستان یکی از مهم‌ترین حیاط خلوت‌های روسیه برای دورزدن تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه این کشور به‌حساب می‌آید. پژوهشکده کارنگی در گزارشی که سال2019 منتشر شده، 3تهدید روابط استراتژیک روسیه با قزاقستان را به این ترتیب توصیف می‌کند:
1- افزایش نفوذ امنیتی-سیاسی آمریکا: در این زمینه باید توجه داشت به‌رغم تمام تلاش‌های روسیه، همچنان آمریکا صاحب بیشترین حجم از سرمایه‌گذاری‌های خارجی در قزاقستان است. این در حالی است که قزاقستان نیز طی سال‌های گذشته تلاش کرده در منازعات میان روسیه و آمریکا، موضع بی‌طرف داشته باشد.
2- موج اسلام‌گرایی وابسته به ترکیه: آسیای میانه سال‌ها پس از فروپاشی شوروی به آوردگاهی میان متحدان مسکو با اسلام‌گرایان عمدتا نزدیک به ترکیه تبدیل شده بود. حالا با افزایش قدرت‌گیری آنکارا و نفوذ قابل توجه این کشور در قفقاز، بار دیگر خطر شکل‌گیری جنبش‌های ضد‌روسی در آسیای میانه، مسکو را نگران کرده است.
3- سیطره چین بر اقتصاد قزاقستان: اگرچه به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین نگرانی‌های مسکو نسبت به تهدیدهای موجود در حوزه آسیای میانه سیاسی و امنیتی باشد، اما بخش قابل توجهی از آن به توسعه نفوذ اقتصادی چین در آسیای میانه مربوط می‌شود. چشم‌انداز طرح «کمربند و راه» چین (جاده ابریشم جدید) تسهیلات فوق‌العاده‌ای برای توسعه زیرساخت‌های عقب‌مانده در کشورهای جهان سوم در نظر گرفته و از این بابت، گزینه جذابی برای رهبران این کشورهاست. اما یکه‌تازی چین در آسیای میانه، می‌تواند در درازمدت به تهدیدی برای نفوذ سنتی روس‌ها تبدیل شود.

آمریکا به‌دنبال محاصره منطقه‌ای روسیه
نشریه فارین پالیسی در سال2019 و همزمان با سفر بی‌سابقه مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا به آسیای میانه در گزارشی مدعی شد که استراتژی جدید واشنگتن برای مهار روسیه، محاصره این کشور در منطقه و انزوای آن در میان جمهوری‌های سابق اتحاد شوروی (دو بخش اروپای شرقی و آسیای میانه) است. در این میان، 3کشور اوکراین، قزاقستان و ازبکستان، سهم عمده‌ای از برنامه جدید آمریکا برای فشار بر روسیه را به‌خود اختصاص داده‌اند. در گزارش فارین پالیسی آمده است: برای همه روشن است که این جمهوری‌های اروپایی و آسیایی، ستون‌های اولیه دژ منطقه‌ای روسیه برای مقابله با فشارهای غرب هستند. بنابراین هرگونه استراتژی برای اعمال فشار علیه مسکو از تضعیف پایه‌های این جمهوری‌ها آغاز خواهد شد. این استراتژی به‌طور مشخص از دوران اوباما آغاز شده و اجرای آن نیز تا‌کنون توسط دولت‌های مختلف آمریکا ادامه دارد.

ریشه‌های نفوذ آمریکا
اگرچه در تصویر رسانه‌ای موجود نزد افکار عمومی، قزاقستان یکی از کشورهای کاملا وابسته به روسیه شاخته می‌شود اما باید توجه داشت آمریکا حتی هم‌اکنون از نفوذ بسیار بالایی در ساختار حاکمیت این کشور برخوردار است. برای درک بهتر این وضعیت کافی است بدانیم آمریکا نخستین کشوری بود که استقلال قزاقستان از اتحاد شوروی را به رسمیت شناخت و بلافاصله شرکت‌های خود را برای انعقاد قراردادهای مهم اقتصادی روانه آلماتی کرد. برای مثال شرکت نفتی شورون، هنوز هم مهم‌ترین شرکت خارجی فعال در عرصه نفتی قزاقستان است.به نوشته واشنگتن‌پست، آمریکا و قزاقستان مجموعا بیش از 400پروژه اقتصادی مشترک در اختیار دارند. همچنین حجم سرمایه‌گذاری‌های واشنگتن در قزاقستان نیز بیش از 45میلیارد دلار تخمین زده می‌شود. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری‌های جدید آمریکا در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر قزاقستان نیز طی سال‌های اخیر رو به افزایش است.در عین حال باید توجه داشت ابعاد روابط قزاقستان و آمریکا محدود به مسائل اقتصادی نمی‌شود. پمپئو در سفر سال2019 خود به آلماتی، نورسلطان نظربایف را «دوست قدیمی واشنگتن» در آسیای میانه توصیف کرد. شبکه العربیه با اشاره به این موضوع گزارش می‌دهد: استقلال جمهوری‌های آسیایی و اروپایی از شوروی با حمایت سازمان اطلاعات آمریکا رخ داد. این کشور تا سال‌ها پیش از احیای مجدد قدرت جهانی روسیه، به حیاط خلوتی برای فعالیت‌های اطلاعاتی آمریکا تبدیل شده بود. بر این اساس، به‌سادگی نمی‌توان از نفوذ واشنگتن در قزاقستان چشم ‌پوشید.

امنیت متزلزل جمهوری‌های نوظهور
فارغ از اهمیت قزاقستان برای روسیه و شدت واکنش نظامی این کشور در بحران اخیر، حوادث آلماتی از یک بعد دیگر نیز می‌تواند به منشأ نگرانی برای سران مسکو تبدیل شود. طی سال‌های گذشته بسیاری از مراکز پژوهشی درباره امنیت متزلزل جمهوری‌های استقلال‌یافته از شوروی و احتمال فروپاشی سریع آنها هشدار داده‌اند. علت این امر معمولا به عدم ‌شکل‌گیری هویت ملی و شرایط نامساعد اقتصادی برمی‌گردد. حالا اعتراضات معیشتی مردم قزاقستان که ظرف کمتر از 72ساعت به شورشی فراگیر، همراه با مداخله نیروهای مسلح علیه قدرت مرکزی تبدیل شد، بار دیگر نگرانی از بی‌ثباتی سراسری در آسیای میانه را نزد روسیه پررنگ کرده است. این در حالی است که با توجه به بحران‌های اقتصادی و آب‌وهوایی جهان، می‌توان انتظار داشت چنین حوادثی دست‌کم طی سال‌های آینده در مناطقی نظیر اروپای شرقی یا آسیای میانه رو به افزایش باشد.

23میلیارد دلار
حجم مبادلات تجاری میان روسیه و قزاقستان در سال گذشته 23میلیارد دلار بوده است.