اینجا حتی مرده‌ها هم آرامش ندارند!
گزارشی از وضعیت قبرستانی به سرقت‌رفته در کرمان
وحید قرایی:
زیاد از شهر دور نیست. از مرکز شهر که به سمت شرق بروی در یکی از کوچه‌های خیابان زریسف و در جنوب پارک پدر، یک چهاردیواری خشتی قدیمی دیده‌می‌شود که گواه و زخم‌خورده تاریخ است؛ بنایی که نمای آن در شب خوف‌انگیز و در روز حزن‌آلود است؛ ساختمانی تکیده واقع در دامنه کوه تندرستان شهر کرمان که این روزها بیش از همیشه مورد توجه شهروندان واقع شده است؛ جایی نزدیک به قلعه‌های دختر و اردشیر کرمان که وجود تعدادی قبر که سنگ بیشتر آنها تخریب و ناپدید شده و معدود سنگ قبرهای باقیمانده نشان می‌دهد که قبرستان مسیحیان بوده است. اما این قبرستان وهم‌آلود و تخریب‌شده در این منطقه از کرمان چه می‌کند و چرا به این روز افتاده است؟
براساس شواهدی که وجود دارد با افزایش فعالیت کمپانی هندشرقی در اوایل قرن سیزدهم هجری شمسی در مناطقی نظیر سیستان و بلوچستان و کرمان تعداد زیادی از خارجی‌ها به این مناطق آمده‌اند. در کرمان نیز که از لحاظ جغرافیایی و دارا بودن منابع غنی معدنی و صنایع‌دستی متنوع از جمله فرش و شال‌بافی مورد توجه بوده، چنین حضوری در راستای تجارت و تبلیغات میسیونری شکل گرفته است. ساخت بیمارستانی به نام «مرسلین» در سال 1901میلادی و یک پرستشگاه برای مسیحیان در جوار این بیمارستان در بلوار باستانی پاریزی فعلی در شهر کرمان ازجمله نخستین نشانه‌های این حضور و فعالیت بوده است. بعدها کلیسایی نیز در نزدیکی میدان باغ‌ملی کرمان (خیابان دکتر شریعتی فعلی) توسط یک معمار کرمانی به نام علی‌محمد معمار ساخته شد تا به پرستشگاه این افراد تبدیل شود. البته این کلیسا در سال 1390 کاملا تخریب شد.
کرمانی‌هایی که سن و سالی از آنها گذشته است و آنها که اهل مطالعه تاریخ کرمان هستند، با دکتر «دادسن» پزشکی که در بیمارستان مرسلین فعالیت می‌کرده است آشنا هستند؛ پزشکی انگلیسی که زندگی راحت خود را رها کرده بود و در کرمان افراد بیمار و نیازمند را مداوا می‌کرد و به یکی از مشاهیر این شهر تبدیل شده بود. او ازجمله همان خارجی‌هایی بود که به هر دلیل در کرمان ساکن شده بودند و فعالیت تجاری و کنسولی، خیریه یا تبلیغی داشتند. زندگی این افراد و به تبع آن مرگشان در کرمان قاعدتا نیاز به یک قبرستان را نیز برای آنها به‌وجود آورده بود که به‌نظر می‌رسد قبرستان نیمه‌ویران کنونی در کرمان پاسخی به این نیاز بوده است.
تکذیب تاریخ از سوی مسئولان وقت
درباره قبرستان مسیحیان در کرمان اطلاعات قابل‌توجهی وجود ندارد اما در سال 1391 که خبرهایی مبنی بر تخریب این قبرستان انتشار یافت مشخص شد که این مکان چندان هم از نگاه شهروندان کرمانی دور نمانده است و اعتراضات به این تخریب باعث شد مقامات وقت اداره کل میراث‌فرهنگی کرمان به سرعت به آن واکنش نشان دهند و خبر را تکذیب کنند. جالب اینکه این تکذیب با تاکید بر این موضوع صورت گرفته بود که این قبرستان قدمت تاریخی ندارد!
مدیر وقت امور فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کرمان در سال 1391 با تکذیب خبر تخریب قبرستان گفته بود: «قبرستان مسیحیان شرایط لازم برای ثبت در فهرست آثار ملی را ندارد و سال‌هاست که هیچ‌گونه دفنی در این قبرستان صورت نمی‌گیرد». در همان روزها یک دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت بناهای تاریخی دانشگاه کرمان که طرح پایان‌نامه خود را به موضوع قبرستان مسیحیان و محوطه اطراف آن اختصاص داده بود، نکاتی درباره این قبرستان مطرح کرد. قاضی‌زاده گفته بود: «قبرستان مسیحیان در محدوده تندرستان کرمان بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و به‌دلیل دفن شدن افراد سرشناس- ازجمله دکتر دادسن- جزئی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ این شهر است». وی به زندگی مسالمت‌آمیز مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان در کنار جمعیت غالب مسلمانان در کرمان اشاره کرده و وجود این قبرستان را نیر نشانه و تاکیدی بر این موضوع دانسته بود. جالب اینکه در این منطقه هم‌اکنون نیز جشن چهلم نوروز که یادگار زرتشتیان کرمان است، برگزار می‌شود.
به گفته قاضی‌زاده «محوطه تندرستان در بافت تاریخی کرمان قرار گرفته و گرچه این بافت در دوره‌های مختلف تاریخی مرکز دولت‌ها و شهر نبوده است اما همیشه بناها و مراکز شاخصی مانند قلعه دختر و گنبد جبلیه در این محله قرار داشته‌اند». او در ادامه یادآور شده بود: «دلیل توجه به محوطه تندرستان اهمیت زیادی است که این مکان برای ادیان و فرقه‌های مختلف دارد و حتی می‌توان به جرأت گفت که این مکان اولین‌بار برای زرتشتیان ساکن کرمان دارای تقدس بوده و بعد برای ادیان دیگری همچون مسیحیت و یهودیت به‌دلیل دفن مردگان‌شان قابل احترام شده است. همچنین مسلمانان معتقدند که امام حسن‌مجتبی(ع) از این محل عبور کرده است. این احترام نه در گذشته بلکه تا سال‌های اخیر نیز ادامه داشته هرچند احداث پارک، لطماتی به اصالت این مکان وارد کرده است».
جالب اینکه در نزدیکی این قبرستان و در محوطه‌ای نسبتا بزرگ از پارک پدر، قبرستان یهودیان قرار گرفته است که نشان از اهمیت تاریخی و مذهبی این منطقه دارد.
حمید جلالی - از فعالان حوزه معماری و شهرسازی کرمان- در این‌باره می‌گوید: «این قبرستان یکی از گوشه‌های منظر فرهنگی رمزآلود کوه‌های صاحب‌الزمان کرمان است؛ قبرستان یهودیان، دخمه‌های زرتشتی، سنگ کر، گذر تندرستان، چشمه شیردوش، چشمه پای درخت انجیر، باغ ذوجنتین، بند تخت دریا قلی‌بیگ و...».
او می‌افزاید: «طرح ساماندهی کوه‌های صاحب‌الزمان توسط شرکت بافت شهر در زمان شهردار وقت- جلال‌مآب- تهیه شد اما مانند طرح بافت قدیم کرمان که در سال 1370 تهیه شده بود هرگز به مرحله اجرا نرسید».
قاعدتا اگر طرح‌هایی از این دست به مرحله اجرا می‌رسیدند امروز شاهد ساماندهی چنین مکان‌هایی در شهر کرمان بودیم که ظاهرا تاکنون چنین اتفاقی نیفتاده است. در این میان کسانی نیز هستند که معتقدند این قبرستان ارزش تاریخی و فرهنگی برای بازسازی ندارد و نیازی نیست که چنین موضوعی طرح و برای آن هزینه‌ای صرف شود.
در قبرستان چه می‌گذرد؟
با ورود به محوطه قبرستان چشم‌انداز موجود قبرهایی است که سنگ قبر ندارند و گویی مورد کند و کاو قرار گرفته‌اند. تنها 3 سنگ قبر سالم اما جدا شده از قبرها وجود دارد که تنها نشانه‌های وجود قبرستان مسیحیان در این مکان قلمداد می‌شود. یکی از اهالی منطقه می‌گوید: «طی سال‌های گذشته برخی افراد که سنگ قبرها را واجد ارزش تاریخی یا دارای قیمت می‌دانسته‌اند به‌تدریج آنها را برده‌اند و افراد معتاد و ولگرد نیز به هوای آنکه وسایل ارزشمندی همراه مردگان در این قبرها باشد آنها را جست‌وجو کرده‌اند». تردد افراد معتاد و وجود سرنگ‌های تزریق مواد‌مخدر نیز مؤید این اظهارات است. در همین حال یکی از شهروندان کرمانی که برای دیدن این قبرستان کنجکاو بوده و به این مکان آمده است از اینکه چنین مکان‌هایی مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند گلایه‌مند است. وی می‌گوید: «در همه جای دنیا به چنین مکان‌هایی به‌دلیل منحصر‌به‌فرد بودن‌شان توجه می‌شود و آنها را نوسازی می‌کنند. دیوارهایشان مرمت می‌شود و سنگ قبرها را برای اینکه در معرض تماشا قرار دهند حفظ می‌کنند. این قبرستان نشانه‌ای از یک دوره تاریخی مهم در کرمان است و هر کسی کنجکاو می‌شود بداند خارجی‌ها به چه دلیل در کرمان حضور داشته‌اند و بیمارستان و کلیسا و قبرستان ساخته‌اند». او می‌افزاید: «می‌شد برای چنین جایی بروشور تهیه کرد و در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ کرمان و حتی گردشگران خارجی قرار داد؛ خصوصا که قبرستان یهودیان نیز در همین منطقه واقع شده است و کرمانی‌ها جشن چهلم نوروز را هم همین‌جا برگزار می‌کنند».
حیف و صد حیف
واقعیت این است که این محل این روزها حال خوشی ندارد؛ محلی که مدتی است به دلیل انتشار اخبار و عکس‌هایی از قبرستان مسیحیان در فضای مجازی بیش از همیشه مورد توجه کرمانی‌ها قرار گرفته است. با توجه به تخریب‌های گسترده به نظر می‌رسد انگیزه‌ای برای مرمت چنین اماکنی از سوی سازمان‌های ذی‌ربط دولتی وجود ندارد؛ خصوصا که آنها را فاقد قدمت تاریخی قلمداد می‌کنند!
در همینه زمینه :
