قهقهه‌های ماضی

در طول 4دهه گذشته ما به چه چیزهایی یا به چه کسانی خندیده‌ایم؟ جنس شوخی‌هایی که در طول 4دهه گذشته ما را به خنده واداشته، چه تغییری کرده است؟ در دی 1400، ایرانی‌ها چه چیزهایی و چه کسانی را بامزه و بانمک و شوخ‌طبع می‌دانند و نگاه‌شان به طنز و کمدی چقدر با دهه‌های گذشته توفیر کرده است؟ شاید با نگاه به خنده‌سازان دهه‌های گذشته بتوان به تغییراتی که در ذائقه و سلیقه جامعه ایرانی برای خندیدن رخ داده پی برد. در مطلب پیش‌رو، نام تعدادی از برنامه‌های خنده‌ساز را مرور کرده‌ایم که هنوز در خاطره جمعی چند نسل حضور دارند.

مثل‌آباد (1360)، محله بروبیا (1361)، محله بهداشت (1363)

در دهه 60، خندیدن بی‌دلیل مجاز نبود و اگر برنامه‌ای یا کسی قصد خنداندن مردم را داشت، حتما باید پیامی را هم ضمیمه کارش می‌کرد. این پیام به شکل واضحی درک و دریافت می‌شد تا هرگونه شائبه لغو و لودگی را ملغی کند. یکی از نخستین سریال‌هایی که با این رویکرد در بعد از انقلاب نمایش داده شد، «مثل‌آباد» به کارگردانی رضا ژیان بود که از شبکه یک پخش شد. در هر قسمت از این مجموعه یک ضرب‌المثل در قالب داستان به تصویر کشیده می‌شد و در کل 6قسمت بود. بازیگران این مجموعه را اکبر عبدی، حمید جبلی، آتیلا پسیانی، مرحوم رضا ژیان، مرحوم اسماعیل داورفر، مرتضی ضرابی و... تشکیل می‌دادند که از این جمع اکبر عبدی و حمید جبلی در سال‌های بعد به‌عنوان بازیگران آثار کمدی شناخته شدند. در سال‌های بعد 2مجموعه دیگر هم با همین گروه بازیگران و کارگردانان دیگر ساخته شدند. «محله بروبیا» به کارگردانی داریوش مودبیان، مجموعه‌ای 12قسمتی بود که هدفش آشنایی بچه‌ها با واژه «قانون» و کاربردش در زندگی روزمره بود. این مجموعه همچنین بچه‌ها را با اتفاقاتی که ممکن است در خارج از منزل با آن روبه‌رو شوند آشنا می‌کرد و به آموزش علائم راهنمایی و رانندگی در قالب طنز می‌پرداخت. در این مجموعه از سرود هم برای جذاب کردن کار بهره‌برده شده بود که در نوع خود در دهه 1360جالب بود. باز هم آموزش به زبان طنز. علاوه بر تعدادی از بازیگران مجموعه مثل‌آباد، فردوس کاویانی و محمود جعفری و فاطمه معتمدآریا هم در این مجموعه حضور داشتند. مجموعه سومی که با همان حال و هوا و با هدف آموزش به زبان طنز ساخته شد، «محله بهداشت» بود که کارگردانی‌اش را بیژن بیرنگ برعهده داشت. محله بهداشت هم 12قسمت داشت و تلاش می‌کرد تا کودکان را با مقوله «بهداشت» و کاربردش در زندگی روزمره آشنا کند. این مجموعه هم از ترانه بهره می‌برد. اما این ترانه‌ها اسباب دردسر شدند.

«صبح جمعه با شما» و «هفته‌نامه گل‌آقا»

در دهه‌های 60و 70، برنامه رادیویی «صبح جمعه با شما» بامزه‌ترین و شیرین‌ترین دقایق را برای شنوندگان رادیو به ارمغان می‌آورد. آدم اصلی این مجموعه مرحوم منوچهر نوذری بود که با تبحرش در تیپ‌سازی و بداهه‌گویی، شخصیت‌های بامزه‌ای مثل «آقای دست‌ودل‌باز» و «آقای ملون» را خلق کرد. از دیگر طنزپردازان این برنامه باید به منوچهر آذری، علیرضا جاویدنیا و مرحومان فرهنگ مهرپرور، کنعان کیانی، رضا عبدی، حسین امیرفضلی، حسین عرفانی، عزت‌الله مقبلی و... اشاره کرد. در این برنامه هم هدف از خنده و شوخی و طنز با هدف آموزش مسائل شهروندی و اخلاقی و گاه انتقادهای بسیار کوچک از برخی مسائل مدیریتی کشور بود.یکی دیگر از جلوه های طنز فارسی بعد از انقلاب گل آقاست.‌ دهه 70را باید دوران اوج این هفته‌نامه طنز به مدیریت کیومرث صابری فومنی دانست. هفته‌نامه گل‌آقا، مدیران معمولا دولت سازندگی را به‌عنوان سوژه‌هایی همیشگی در طنزهای تصویری روی جلدش مدنظر داشت؛ طنزهایی که با زبانی ساده، نقدهایی را به سیاست‌های داخلی و خارجی دولت مطرح می‌کرد، آن‌چنان‌که به نقدشونده هم برنخورد.

«ساعت خوش» (1374)

این مجموعه شامل آیتم‌های کوتاه طنز بود که رویکردش به طنز با برنامه‌ای مثل «صبح جمعه با شما» بسیار متفاوت بود. برخلاف مجموعه صبح جمعه با شما که اغلب درخصوص موضوعاتی مثل بیچارگی کارمندان دولت یا زورگویی صاحبخانه و مانند اینها بود و بر دادن پیام اخلاقی در هر قسمت هم اصرار داشتند، در ساعت خوش مستأجرها زورگو بودند و گاهی تنها بیانگر یک وضعیت طنز بودند. این مجموعه آغازگر حرکت جدید و معرفی بازیگران جدیدی در عرصه طنز شد. برخی از بازیگران این مجموعه به‌دلیل شهرتی که در کوتاه‌زمانی تحصیل کردند، از کار ممنوع شدند.

سریال‌های موفق کمدی

در دهه 80، مجموعه‌های «زیر آسمان شهر» (مهران غفوریان)، «پاورچین»، «نقطه چین»، «شب‌های برره» (مهران مدیری) «خانه به دوش»، «متهم گریخت»، «ترش و شیرین» و «بزنگاه» (رضا عطاران) تلقی جدیدی از طنز را شکل دادند که مبتی بر نقد اجتماعی بود. سلطان بلامنازع کمدی در دهه 1390، مجموعه تلویزیونی «پایتخت» (سیروس الوند) است که نقد روحیات ایرانی در قالب شخصیت‌های مختلف باعث موفقیت آن شد. در سال‌های اخیر برنامه «خندوانه» استندآپ کمدی را در جامعه ترویج داد که به‌دلیل محدودیت‌هایی که در اجرای این طنز در ایران وجود دارد، چندان فراگیر نشد.