گزارش همشهری از پشت پرده تبلیغ و فعالیت گروه‌های مخالف واکسیناسیون علیه کرونا
کاسبی میلیاردی از واکسن‌ستیزی
مریم سرخوش - خبر‌نگار
یک گروه چند میلیون نفری فعال در فضای مجازی، تعدادی پزشک و فعال طب سنتی،گروهی تریبون به‌دست و افرادی که فریب خورده‌اند؛ این خلاصه فعالیت شبکه‌ای علیه تزریق واکسن کرونا در ایران است. خبرهایی به دست همشهری رسیده که نشان می‌دهد افرادی کاسب با صرف هزینه‌های کلان، تبلیغات علیه تزریق واکسن کرونا را در دست گرفته‌اند تا به سودهای میلیاردی از فروش داروهای گیاهی‌شان برسند؛ داروهایی که مورد تایید سازمان غذا و دارو نیست و حتی گفته می‌شود مصرف آن مضر است. این گروه از ابتدای شیوع کرونا تاکنون کاسبی قابل توجهی برای فروش محصولات‌شان به راه‌انداخته‌اند. فعالیت این گروه‌ها در فضای مجازی هم قابل توجه است، به طوریکه نتیجه یک پژوهش نشان داده که آنها یک شبکه اجتماعی داخلی با 3 میلیون دنبال کننده در دست دارند و از آن طریق فیلم‌ها و خبرهای ضدواکسنی درباره عوارض و مضرات تزریق واکسن را منتشر می‌کنند. همچنین یکی از تریبون‌های آنها، نشریه‌ای بود که در آن اقدام به انتشار اخبار ضدواکسن می‌کردند. با پیگیری‌های وزارت بهداشت و از طریق ستاد ملی مقابله با کرونا، با این نشریه برخورد قضایی شد. برخی هم به گروهی پول می‌دهند تا علیه واکسن تبلیغ و در تجمع‌ها شرکت کنند.
کاسبی میلیاردی پشت ماجرای واکسن‌ستیزی
بررسی‌ها نشان می‌دهد، بیشتر کسانی که در فضای مجازی علیه واکسن‌ها تولید محتوا و به‌صورت ساختاریافته فعالیت می‌کنند، اهداف از پیش تعیین شده‌‌ای دارند. بررسی بسیاری از محتواهای تولیدشده از سوی آنها در نهایت به سمت تبلیغ داروهایی است که مطالعات تأیید شده ندارند و حتی گفته می‌شود برای سلامت مضر هستند. اینها را احمد مهری، اپیدمیولوژیست و کارشناس بهداشت عمومی که در زمینه فعالیت واکسن‌ستیزان فعالیت می‌کند، به همشهری می‌گوید. او ادامه می‌دهد: «ما با افراد معدودی مواجهیم که مدرک مرتبط با رشته‌های پزشکی دارند اما باز هم علیه واکسن‌ها اظهارنظر می‌کنند. بیشتر مباحث مطرح شده از سوی آنها در پایین‌ترین سطح از توجیهات قرار دارد. همچنین براساس مطالعاتی که انجام داده‌ایم، مشخص شده که بیشتر سرگروه‌های جریان مخالفت با واکسن‌ها اغلب با تولیدکنندگان داروهایی ارتباط دارند که درباره محصولات آنها هیچ‌گونه مطالعات بالینی مورد تأییدی وجود ندارد. آنها با این روش، دنبال فضایی برای جذب مشتری و فروش محصولات‌شان هستند. آنها به مردم می‌گویند واکسن نزنید و سپس با تبلیغ داروهایشان، اعلام می‌کنند که از طریق همین داروها می‌توانند سیستم ایمنی بدنشان را تقویت کنند یا میزان استرس‌شان را کم کنند. گروهی از افراد هم فریب این اظهارنظرها را می‌خورند و هزینه‌های کلان برای خرید داروهایی می‌دهند که هیچ منفعتی برای سلامتی‌شان ندارد.» مهری یکی از چالش‌های موجود برای پاسخگویی به دلایل ضدواکسنها را فرصت کم در رسانه میداند و تأکید می‌کند: «در یکی از جلسات، مخالفان واکسن 53گزاره به‌عنوان دلایل رد واکسن مطرح کردند. بیش از 40مورد از موارد مطرح شده را می‌توان از طریق علم اپیدمیولوژی به‌طور قانع‌کننده پاسخ داد اما نیاز به زمان دارد و نمی‌توان تنها در 2دقیقه این مباحث را جمع‌بندی کرد.» او به برخی از این ادعا اشاره می‌کند: «آنها می‌گویند چرا واکسن‌ها با مجوز اضطراری تزریق می‌شوند؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت که صدور مجوز اضطراری به معنی قابل تأیید نبودن یک دارو یا یک واکسن نیست، بلکه به‌دلیل مرگ‌ومیر قابل توجه ناشی از پاندمی‌ها ازجمله کرونا، اضطرار داریم که نخستین خطر بیماری یعنی مرگ را کاهش دهیم. این دیدگاه جدید نیست و از سال‌ها پیش هم وجود داشته است که در دوران پاندمی یکی از اقدامات مهم جلوگیری از مرگ بر اثر بیماری است. به همین دلیل شاید عوارضی نادر از واکسن یا دارو وجود داشته باشد اما جلوگیری از مرگ روزانه صدها نفر دارای ارزش بیشتری از عوارض بسیار جزئی است. اما ضدواکسنها از همین حربه برای ایجاد هراس در مردم استفاده و در مناظره‌ها، تریبون‌ها، فضای مجازی به بهانه روشنگری و اقناع‌سازی علیه واکسن‌ها صحبت می‌کنند. از طرفی در مقابل آنها متخصصان فرصت کمتری برای پاسخگویی دارند.» مهری درباره اینکه تبلیغ علیه واکسن‌ها به جز منافع مالی، چه دستاورد دیگری برای این گروه‌ها خواهد داشت، می‌گوید: «در اصل این افراد از ایجاد اختلاف بین پزشکان طب نوین و سنتی سود می‌برند، چرا که برای فروش داروهایشان نیاز دارند طب نوین را تخریب کنند و داروهای تأیید نشده‌شان را در قالب طب سنتی به خورد مردم بدهند.» او در پاسخ به این سؤال که منابع مالی اقدامات ضدواکسن از کجا تامین می‌شود و آیا گروه خاصی از این افراد به‌عنوان لیدرهای جریان مخالف واکسن حمایت می‌کنند، توضیح می‌دهد: «ما شاهد یک تراکنش مالی میلیاردی ناشی از فروش اینگونه محصولات هستیم، به‌طوری که حتی در دوران کرونا با تبلیغات هدفمند و ساختاریافته و با حربه تأیید از سوی متخصصان، قیمت این محصولات چند برابر شد. چندی پیش در یکی از جلسات درخواست کردم که برای روشنگری درباره ارسال این محصولات، اداره پست گزارشی از میزان نقل و انتقال داروهای گیاهی به استان‌ها ارائه دهد تا مشخص شود چه میزان خرید و فروش این داروها در سطح کشور انجام شده است. این در حالی است که بیشتر داروهای تأیید شده طب سنتی که از سازمان غذا و دارو هم تأییدیه دارند، در داروخانه‌ها موجود هستند و نیازی به ارسال از طریق پست هم ندارند.» مهری اینگونه فعالیت‌ها را اقدام علیه سلامت عمومی میداند و تأکید می‌کند: «برای جامعه پزشکی اثبات شده که واکسن‌های موجود نقش بسیار مهمی در کاهش ابتلا و مرگ ناشی از کرونا دارند و مخالفت و تولید محتوا علیه آنها به نوعی تهدید سلامت برای جامعه است. ما قانونی در این‌باره داریم و بارها از قوه قضاییه درخواست کرده‌ایم که جلوی این جریان بایستند.» او درباره اینکه در مقابل چنین برنامه‌ریزی‌های هدفمندی برای هراس از واکسن‌ها چه باید کرد، می‌گوید: «مطالعه‌ای ملی از سوی متخصصان علوم اپیدمیولوژی و اجتماعی در تهران و برخی استان‌ها انجام شده و نشان می‌دهد که بیشتر افرادی که واکسن نمی‌زنند نگرانی از اثربخشی، نوع و محتوای واکسن دارند و باید درباره آنها اقناع‌سازی صورت بگیرد. این یعنی باید محتوای درست به مردم برسد تا آنها فریب ضدواکسنها را نخورند. بر این اساس وزارت بهداشت باید سرعت انتشار اطلاعات را افزایش دهد و مطالعات انجام شده درباره اثربخشی و عوارض واکسن‌ها به‌صورت قابل درک در اختیار مردم قرار بگیرد. این مسئله حتی درباره واکسن‌های داخلی هم باید وجود داشته باشد و مقالات پیش چاپ آنها در اختیار عموم قرار بگیرد تا آگاهی مردم در این‌باره افزایش پیدا کند.»
ماجرا تنها مسائل مالی نیست
به جز سوءاستفاده‌گران اقتصادی از تبلیغ علیه واکسن‌ها، گروه‌های دیگری هم هستند که شاید منفعت اقتصادی از این اقدامات نبرند، اما در نهایت تلاش آنها برای ایجاد هراس درباره واکسن‌ها اقدامی مخالف با سلامت جامعه است. میثم قمیشیان، پژوهشگر اجتماعی و مدرس دانشگاه در این‌باره به همشهری می‌گوید: «نمی‌توان به صراحت گفت که تمام فعالیت‌های ضدواکسن، صرفا برای کسب منافع اقتصادی است. برخی از این افراد از دل و جان در تبلیغ علیه واکسن‌ها مایه گذاشته‌اند و هزینه می‌کنند. این افراد درباره واکسن کرونا دچار فریب علمی شده‌اند و دیدگاه‌شان در مقطع کنونی دستاوردی جز ضرر برای سلامتی جامعه ندارد؛ چراکه ما با بیماری مواجهیم که حداقل در مقطع کنونی، واکسن به‌عنوان اصلی‌ترین عامل کاهش مرگ و ابتلای شدید به آن مطرح است.» او درباره تمرکز گروهی از واکسن‌ستیزان بر باورهای سنتی افراد برای قانع‌کردنشان به واکسن‌نزدن، می‌گوید: «درست یا نادرست، طب سنتی بیشتر خاستگاه سنتی دارد و جامعه سنتی به آن اعتقاد دارند؛ البته مطالعات میدانی دقیقی در این‌باره وجود ندارد و اینگونه هم نیست که افراد متدین و مذهبی بیشتر مخالف واکسن باشند. بخشی از این افراد به‌دلیل اعتماد به مجموعه بهداشت و درمان کشور از مدت‌ها قبل اقدام به تزریق واکسن کرده‌اند و برخی دیگر هم پس از واکسن‌زدن مقام معظم رهبری، واکسن زدند. بخش قابل‌توجهی از جامعه مذهبی کشور واکسن زده‌اند و معدود افراد باقیمانده هم شاید به‌دلیل نداشتن عمق علمی و آگاهی از قافله واکسیناسیون عقب مانده‌اند. البته در بحث ضدواکسنها، این افراد روی موارد استثنایی و نادر هم تمرکز می‌کنند و آن را به کل جامعه تعمیم می‌دهند؛ مثل تمرکز بر مرگ 2نفر بر اثر تزریق واکسن (که آن هم مستندات علمی برای مرگ آنها به‌دلیل تزریق واکسن‌ها وجود ندارد) و نادیده گرفتن نجات جان صدها نفر دیگر. بر این اساس نمی‌توان با نگاه جزئی از مزایای واکسن‌ها غفلت کرد.»
او تأکید می‌کند: «دست‌های پشت پرده‌ای وجود دارد که در تبلیغات ضدواکسن انسان‌های ساده‌لوح را پیاده‌نظام خودشان کرده‌اند و اگر روزی به این نتیجه برسیم که ماجرای ضدواکسن، اخلال در امنیت ملی، کسب منافع اقتصادی از طریق فروش داروهای خاص باشد باید حساب و ضرورت برخورد قهری با افراد سودجو را از حساب افراد فریب‌خورده جدا کرد.»
به‌گفته قمیشیان، فضای رسانه‌ای به‌ویژه رسانه ملی در برنامه‌های پرمخاطب بیشترین مسئولیت را در مقابله با این ضدواکسنها دارد: «نباید حاکمیت را التماس‌کننده به واکسن‌نزده‌ها معرفی کنند. واکسیناسیون وظیفه اجتماعی و شرعی جامعه است و هر زمان ضرورت واکسیناسیون در بخش‌های خبری مطرح می‌شود باید به‌طور صریح از ضدواکسنها هم انتقاد شود چرا که ضدواکسنها اکنون خطری برای سیاست‌های کلی نظام و در معنای وسیع‌تر امنیت ملی شده‌اند و با هراس‌افکنی در جامعه دیگران را حتی با وجود تزریق واکسن با نبود آرامش روانی مواجه می‌کنند. ترس از واکسن در جامعه وجود دارد چرا که همواره عده‌ای درباره واکسن‌ها هراس‌افکنی می‌کنند.»
تشکیل کارگروهی برای اقناع واکسن‌نزده‌ها
با اینکه فعالیت گروه‌های ضدواکسن بسیار گسترده شده است، اما آمارها نشان می‌دهد که جمعیت ضدواکسن و واکسن‌نزده‌ها، بالا نیست. هرچند که به‌گفته محمدهاشمی، سرپرست مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت همین جمعیت کم 3.5درصدی هم می‌تواند خطری برای انتقال بیماری در جامعه باشد. او به همشهری می‌گوید: «جمعیت بسیار اندکی وجود دارد که به‌دلیل منافع شخصی یا منافع اقتصادی با استفاده از طب سنتی اقداماتی را علیه واکسن‌های کرونا انجام می‌دهند. البته در مبحث طب سنتی 2لبه وجود دارد که بخشی از آن به شیادی و دغل‌بازی مرتبط شده و بخشی دیگر هم که علمی و مورد تأیید وزارت بهداشت است. در بخش اول ما شاهد سوءاستفاده از ناآگاهی مردم هستیم و مخالفت با واکسن‌ها شکل گرفته است.» به‌گفته هاشمی، تمام حوزه‌های فقهی، شرعی، عرفی، کلامی و اجتماعی، تزریق واکسن را توصیه می‌کنند: «از نظر اجتماعی برای داشتن جامعه ایمن باید تمام افراد ایمن شوند، چرا که همه روی یک کشتی نشسته‌ایم؛ بنابراین یک عده حق ندارند به‌دلیل باورهای اشتباه عامل غرق شدن این کشتی شوند. برخی از این افراد تریبون خاص خود را دارند و حتی جلسات ما با این افراد هم فایده‌ای نداشته است، اما گفتمان و تأکید ما آن بخش از جامعه واکسینه نشده است که ممکن است تحت‌تأثیر این افراد قرار گرفته باشند. برای این افراد کارگروه اقناع‌سازی تزریق واکسن تشکیل شده است و سعی می‌کنیم با روش اقناعی، این افراد به گروه واکسینه اضافه شوند. روشی سودمند که همین حالا هم باعث کاهش جمعیت واکسینه نشده، شده است.» او در پاسخ به این سؤال که چرا اقدامات هدفمند این افراد در عقاید مذهبی است و بیشترین تحرکات ضدواکسن در شهرهای مذهبی در حال انجام است، می‌گوید: «یکی از راه‌هایی که می‌تواند در چنین شرایطی این گروه را به هدفشان برساند، دوقطبی کردن جامعه است؛ اینکه افراد موافق و مخالف را مقابل هم قرار دهند و در این پروسه افراد ساده‌دل را جذب باورهای اشتباهشان کنند.» او می‌گوید: «بیشترین برنامه‌ریزی برای واکسن‌ستیزی را همان افرادی انجام می‌دهند که تریبون‌های قوی دارند و افراد ناآگاه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. آنها در تلاش هستند تا موضوعاتی را در بحث واکسیناسیون وارد کنند که درست نیست، مثل اینکه وزارت بهداشت تحت‌تأثیر سازمان بهداشت جهانی است و WHO را یک ارگان جاسوسی معرفی می‌کند. اما پشت تمامی استدلال‌های آنها هیچ منطق علمی نیست و در همان 2 دقیقه اول نمی‌توانند از دلایلی که علیه واکسن مطرح می‌کنند، دفاع کنند.» به‌گفته هاشمی، بحث مدیریت هوشمند کرونا هم در مقابله با تبلیغات ضدواکسن مؤثر بوده چرا که این افراد باید برای برخورداری از مزایای اجتماعی واکسینه شوند تا برای افرادی که به مصوبات ستاد ملی کرونا احترام گذاشته و واکسینه شده‌اند، خطری نداشته باشد: «اقدامات ضدواکسنها شفاف نیست، اما قطعا هزینه‌های زیادی برای این اهداف‌شان می‌کنند تا رسانه‌های مکتوب و مجازی را مجاب به همسو شدن با خودشان کنند. آنها حتی با توصیه‌های مقام معظم رهبری و قوانین کشور مخالفت می‌کنند. البته اقدامات وزارت بهداشت درباره اینگونه فعالیت‌ها تا 95درصد اقناعی است، اما درباره انتشار اکاذیب و اخبار نادرست به‌صورت آشکار برخوردهای سلبی هم صورت گرفته و این افراد به مقامات قضایی معرفی شده‌اند.» به‌گفته هاشمی حتی در اعتراضات بسیار کم جمعیت شکل‌گرفته علیه واکسن هم نمی‌توان ادعا کرد که این افراد لزوما موافق صددرصدی واکسن نزدن باشند بلکه بعضا برخی از آنها تحت‌تأثیر شرایط یا در ازای دریافت مبالغی راضی به حضور در چنین تجمعاتی شده‌اند؛ بنابراین تمام تمرکز وزارت بهداشت و نظام سلامت اقناع این گروه برای تکمیل پوشش واکسیناسیون است، چرا که هم‌اکنون بهترین، کم‌هزینه‌ترین و آسان‌ترین راه برای مقابله با کرونا رعایت پروتکل‌های بهداشتی و تزریق واکسن است.
