کارگردانی که مدیر شد

مسعود پویا- روزنامه‌نگار

در سال‌های پر تب و تاب قبل از پیروزی انقلاب، وقتی جوان‌های مذهبی به حسینیه ارشاد می‌رفتند تا پای صحبت‌های دکتر علی شریعتی بنشینند، هنوز چشم‌اندازی از موفقیت نهضت اسلامی وجود نداشت. در شروع دهه50 به‌نظر می‌رسید ساواک با سرکوب همه مخالفان کاملا بر اوضاع مسلط است. هرچند که مخالف‌خوانی‌ها همچنان ادامه داشت و خطیب پر شور حسینیه ارشاد، با خوانشی انقلابی از تشیع، جوان‌های زیادی را جذب محفلش می‌کرد. یکی از این جوان‌ها محمد علی نجفی بود که به همراه رفقایش نخستین نمایش‌های مذهبی را در همان حسینیه ارشاد روی صحنه برد. مثل نمایش «سربداران» که تفاوتش با نمایش‌های متداول آن سال‌ها کاملا مشهود بود. شریعتی دستگیر و حسینیه ارشاد تعطیل شد ولی نجفی و دوستانش کارشان را متوقف نکردند. آنها که اغلب در رشته‌های فنی تحصیل کرده و مهندس بودند، آیت فیلم را تأسیس کردند و «جنگ اطهر» را ساختند؛ فیلمی به کارگردانی محمد علی نجفی که در تولیدش مصطفی هاشمی طبا، فخرالدین انوار و سیدمحمد بهشتی مشارکت داشتند. فیلمی که در آن فرامرز قریبیان، قدرت فیلم «گوزن‌ها» نقش معلمی انقلابی را بازی می‌کرد. جالب اینکه نجفی فیلم را با نام مستعار علی رائد کارگردانی کرد چون ظاهراً تحت تعقیب ساواک بود و جالب‌تر اینکه بعدها معلوم شد خلیل گنجور، تهیه‌کننده جنگ اطهر ساواکی بوده است! در فاصله ساخت تا اکران جنگ اطهر انقلاب پیروز شد و در روزهای پر‌التهاب سال ۵۷ نجفی مستند «لیله القدر» را هم کارگردانی کرد. انقلاب که پیروز شد جز خلیل گنجور که نفوذی ساواک بود، همه آنها که در دفتر آیت فیلم حضور داشتند به پست‌های مهمی دست یافتند و زودتر از همه این محمد علی نجفی بود که با فرمان بنیانگذار انقلاب، نخستین مدیر سینمایی پس از انقلاب شد. نجفی در مقام مدیر، روزگار دشواری را سپری کرد. تلاش او برای تداوم حیات سینما در شرایطی که تقریبا فیلمی ساخته نمی‌شد و بسیاری از عوامل فعال در سینمای قبل از انقلاب کنار رفته بودند، از نوعی تساهل و تسامح حکایت می‌کرد که خیلی منطبق با فضای رادیکال زمانه‌اش نبود. نجفی در نهایت کناره‌گیری کرد و به تلویزیون رفت؛ جایی که رفقایش در آنجا مدیر بودند. سریال سربداران به‌عنوان نخستین مجموعه بزرگ پس از انقلاب در تداوم درس‌های حسینیه ارشاد ساخته شد و بعد از آن محمد علی نجفی به‌عنوان کارگردان شناخته شد و فیلم‌های «گزارش یک قتل» و «پرستار شب» را کارگردانی کرد که اکران عمومی‌شان واکنش‌های متفاوتی را برانگیخت. احتمالا بهترین کارش در دهه60 فیلم کوتاه «لوحه صفورا» بود که در آن می‌شد به بار نشستن ایده‌های نجفی در فرم را در کوششی معمارانه (فراموش نکنیم که در همه این سال‌ها شغل اصلی نجفی معماری بوده است) را مشاهده کرد. نجفی هیچ وقت کارگردان پرکاری نبود و در دهه60 بارها در ترکیب هیأت داوران جشنواره فیلم فجر حضور یافت. وقتی پس از سال‌ها «عشق طاهر» را در اواخر دهه70 کارگردانی کرد چنان که باید مورد توجه قرار نگرفت. همچنان که فیلم‌های بعدی‌اش از «زاگرس» تا «پرسه در شهر لاجوردی» امکان چندانی برای دیده‌شدن نیافتند. نجفی اما ارتباطش را با سینمای ایران قطع نکرد و از طراحی صحنه و تهیه‌کنندگی و حتی بازیگری همچنان در عرصه ماند و در این سال‌ها فعالیت صنفی را هم به‌صورت جدی دنبال کرد. جوان پر‌شور برخاسته از حسینیه ارشاد حالا فیلمسازی است پیشکسوت که همه احترامش را بجا می‌آورند و آنها که دوران مدیریتش را به‌خاطر دارند از مهربانی‌ها و تلاش‌هایش برای راه‌افتادن سینما، خاطره‌ها می‌گویند.