درس‌های ژاپن برای کشورهای جهان

ژاپن تا به امروز، شاید بیش از بسیاری از اقتصاد‌های بزرگ جهان، با چالش‌هایی متعدد مواجه شده است. از زاویه‌ای دیگر اما این چالش‌ها و ویژگی‌ها که ژاپن به داشتن‌شان مشهور است، این کشور را به آزمایشگاهی معتبر برای رصد چالش‌های آینده جهان و چگونگی مدیریت آنها تبدیل کرده است.
درباره ژاپن معمولا دو روایت مهم بیان می‌شود. نخستین روایت درباره ملتی رو به زوال، با جمعیتی سالخورده، بی‌رمق و در حال کاهش است. روایت دوم مربوط به جامعه‌ای جذاب، سختکوش و کمی غیرعادی است. بهترین مکان ممکن برای کشف خرده‌فرهنگ‌های عجیب و غریب؛ کشوری که گویی از مابقی جهان جدا افتاده است. بسیاری از چالش‌هایی که تا به امروز با آنها مواجه شده بر دیگر کشورها تأثیرگذار بوده یا به‌زودی تأثیر خواهد گذاشت. سالخوردگی جمعیت، رکود اقتصادی دوره‌ای، خطر وقوع فجایع طبیعی و گیرافتادن میان تنش‌های چین و آمریکا از جمله این چالش‌هاست. اینکه ژاپن پیش از دیگران درگیر چنین چالش‌هایی شده، این کشور را به آزمایشگاهی کاربردی برای رصد تبعات چالش‌های جهانی و یافتن راهکارهای مناسب برای مدیریت و پاسخگویی به آنها تبدیل کرده است.
یکی از درس‌هایی که جهان می‌تواند از تجربیات ژاپن بگیرد، چگونگی زندگی در دل خطر است. تجربیات دردناک حوادث طبیعی باعث شده ژاپن روی افزایش مقاومت سرمایه‌گذاری کند. پل‌ها و ساختمان‌ها در این کشور به شکلی مقاوم‌سازی شده‌اند تا ضدزلزله باشند. پس از زلزله سهمگینی که در سال1995 در «کوبه» ژاپن رخ داد، دسترسی بسیاری از شهروندان به آب قطع شد. همین تجربه باعث شد ژاپن روی سیستم آب زیرزمینی با قابلیت ذخیره‌سازی آب برای 12روز متوالی سرمایه‌گذاری کند. ژاپنی‌ها همچنین مدیریت تبعات فجایع را تنها وظیفه دولت نمی‌دانند. بسیاری از ژاپنی‌ها آگاهند که واکنش نشان‌دادن به فجایع وظیفه همه آنهاست. این تفکر در دوران همه‌گیری بسیار کارآمد بود. استفاده از ماسک به سرعت در ژاپن همگانی شد. این کشور در حال حاضر در میان کشورهای گروه7 از پایین‌ترین نرخ مرگ‌ومیر و بالاترین نرخ واکسیناسیون برخوردار است.
اهمیت دادن به ساختار جمعیت، درس دیگر ژاپنی‌ها برای جهان است. همه جوامع در نهایت مانند ژاپن دچار سالخوردگی و کاهش جمعیت خواهند شد. تا سال2050 یک نفر از هر 6نفر از جمعیت جهان بالای 65سال سن خواهد داشت؛ نرخی که به نسبت نرخ «یک به 11» سال2019 افزایش قابل توجهی به‌شمار می‌رود. جمعیت 55کشور ازجمله چین از سال‌جاری تا سال2050 رو به کاهش خواهد گذاشت و گزارش‌ها حاکی از آن است که جمعیت هندوستان هم سریع‌تر از حد انتظار کاهش خواهد یافت. مدیریت ساختار جمعیتی، نیازمند ترکیبی از راهکارهای نهادی و فردی است. شاغل ماندن برای مدت‌زمانی طولانی‌تر و استفاده بهینه از نیروی کار، یکی از کلیدی‌ترین راهکارهاست. دولت ژاپن از شرکت‌ها خواسته تا نیروهای خود را تا سن 70سالگی حفظ کنند و هم‌اکنون بسیاری از این نیروها تا 70سالگی به ‌کار ادامه می‌دهند. همچنین 33درصد از 70 تا 74ساله‌های ژاپنی هم‌اکنون شاغل هستند که این میزان نسبت به یک‌دهه گذشته افزایشی 10درصدی داشته است. نوسانات جمعیتی چالش‌های اقتصادی عظیمی به‌دنبال دارند. رشد کند اقتصادی ژاپن تا حد زیادی ناشی از جمعیت رو به کاهش این کشور است. با این همه از منظر رفاهی، اوضاع ژاپن خوشایند به‌نظر می‌آید. از سال2010 تا 2019 ژاپن در میان دیگر کشورهای گروه7 از نظر بالاترین نرخ سرانه تولید ناخالص ملی پس از آمریکا و آلمان در رتبه سوم قرار داشته است. با درنظر گرفتن نرخ کنونی تبادل ارز، ژاپن یکی از مهم‌ترین کشورهای بستانکار و سومین اقتصاد بزرگ جهان است. طول عمر شهروندان این کشور بیشتر از شهروندان دیگر کشورهاست. ژاپن خانه نسل پنجم شرکت‌های فناوری و تعداد زیادی از برند‌های مطرح جهان است. خطاهای ژاپن مجموعه‌ای دیگر از تجربیات را در اختیار جهان قرار می‌دهند. زندگی‌کردن در دل مشکلات متعدد، اولویت‌بندی مشکلات را دشوارتر می‌کند. ژاپن به‌واسطه خطرات بالقوه‌ای که همواره با آنها مواجه است، چشم بر تغییرات اقلیمی، بزرگ‌ترین فاجعه تمامی دوران‌ها بست. اما در نهایت در سال2020 متعهد شد تا سال2050 انتشار کربنی خود را به صفر برساند. چگونگی پایبندی به این تعهد هنوز نامشخص است. سیاستمداران ژاپنی به ازسرگیری فعالیت نیروگاه‌های اتمی دل خوش کرده‌اند که پس از وقوع فاجعه نیروگاه فوکوشیما در سال2011، از دور خارج شدند. اما احتمال وقوع این مهم تا زمانی که افکار عمومی نسبت به راه‌اندازی دوباره نیروگاه‌های هسته‌ای وحشت‌زده باشد، بسیار کم است. در این میان هم طیفی از سیاستمداران ژاپنی قابلیت‌های منابع پاک انرژی را سرسختانه زیر سؤال می‌برند. از این‌رو ژاپن همچنان به سوزاندن کثیف‌ترین سوخت جهان، یعنی زغال‌سنگ ادامه می‌دهد. حزب لیبرال دمکرات ژاپن اما از سال1955 به لطف ناکارآمدی شدید اپوزیسیون‌، بدون وقفه در راس قدرت بوده است؛ موضوعی که ضعفی بزرگ به‌شمار می‌رود. ژاپن در سال‌های اخیر نقش زنان در بازار کار را تا حد قابل توجهی افزایش داده اما زنان در این کشور هنوز نسبت به مردان فرصت رشد محدودتری دارند. در این میان، رفاه کنونی ژاپن هم باعث شده ژاپنی‌ها دست از تلاش برای آینده‌ای درخشان‌تر بردارند. از این‌رو شاید بتوان آخرین درس مهم ژاپنی‌ها برای جهان را آگاهی نسبت به خطرات خودشیفتگی دانست.