روی پله اول طرح کاهش مانده‌ایم

فاطمه عسگری نیا

همین تهرانی که امروز تا نامش برده می‌شود ترافیک سرسام‌آور خیابان‌ها و پیراهن خاکستری رنگ بر تن آسمانش مقابل چشم همه ظاهر می‌شود، روزی یک باغ شهر بزرگ بود و ساکنانش علاقه زیادی به بافت‌های باغی داشتند. به‌طوری‌که بالغ بر 14 هزار و 167 هکتار از وسعت تهران را باغ‌های سرسبز و شاداب دراختیار داشتند. اما این وسعت سال 1381 به 10هزار و 286 هکتار رسید. تا جایی که امروز تنها 2‌درصد پهنه کلانشهر تهران باغ است. هرچه از وسعت اراضی باغ‌های تهران در طول سال‌های گذشته کاسته شد؛ بر عرصه جولان آلاینده‌ها و حجم آلودگی هوای این شهر افزوده شد. کار به جایی رسیده که تهران به‌عنوان پایتخت ایران و شهری که بالغ بر 820 اثر ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران دارد و می‌تواند به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری ایران مطرح باشد، با نماد آلودگی هوا شناخته می‌شود و تنها ملودی غالب بر فضای شهری‌اش صدای بوق خودروهای فرسوده در میان سمفونی اگزوزهاست. از ابتدای امسال تاکنون تعداد روزهای پاک پایتخت کمتر از انگشتان یک دست بوده؛ موضوعی که «حسین شهیدزاده» مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت شهر تهران را نگران کرده و معتقد است که کاهش آلودگی هوای تهران در گرو همتی مردانه و همگرایی تمامی دستگاه‌های اجرایی است. در این‌باره با او گپ‌وگفتی صمیمی داشتیم که با هم می‌خوانیم.

 تهرانی‌ها امسال چند روز در هوای پاک و سالم نفس کشیدند؟
فقط 2روز! از ابتدای امسال تا 20 آبان ماه 188 روز هوای تهران قابل قبول بود، یک روز برای همه گروه‌های سنی و اقشار مختلف ناسالم بود و 36 روز برای گروه‌های حساس ناسالم بود. این در حالی است که در مدت مشابه سال قبل تا 20 آبان ماه 15 روز هوای سالم، 161 روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و 2روز هوای ناسالم برای تمامی گروه‌های جامعه را تجربه کرده بودیم.

 چرا؟ علت این وضعیت چه بود؟
گرد و غبار وارداتی! گرد و غباری که فروردین و اردیبهشت ماه امسال به کشور وارد شد از یک طرف و کاهش بارش‌ها از سوی دیگر هر روز از کیفیت هوای پایتخت کاست. هوای پایتخت به شدت متأثر از شرایط جوی حاکم است؛ از میزان بارش‌ها تا وزش باد. فعالیت صنایع در بالادست محدوده غربی شهر باعث می‌شود که با وزش باد از این سمت شاهد ورود آلاینده‌ها به داخل شهر شویم. ذرات حاصل از واحدهای آلاینده فعال در جنوب شهر نیز با وزش بادی سبک به داخل شهر می‌آیند.

 در برابر این شرایط چه چاره‌ای باید برای تهران اندیشید؟
کم کردن آلاینده‌ها به‌خصوص ذرات آلاینده در فصل زمستان؛ این تنها چاره ما در برابر افزایش ذرات آلاینده در زمستان و کاهش پدیده اینورژن است. یکی از اقدامات لازم و اساسی ممانعت از توزیع نفت گاز بین صنایع فعال در حاشیه تهران است.

 صنایع که مدعی هستند مازوت مصرف نمی‌کنند و فعالیتشان تأثیری بر آلودگی هوا ندارد؟
خیر. درست است صنایع اعلام می‌کنند مازوت مصرف نمی‌کنند اما همان گازوئیل یا نفت گازی که مصرف می‌کنند یورو 4 نیست و از نوع معمولی است. در واقع به جای 50‍‍PPM غلظت گوگرد چند هزار PPMدارد و این مسئله باعث افزایش تولید ذرات معلق در پاییز و زمستان می‌شود.


 مستنداتی برای اثبات این مهم هم دارید؟
اکنون میزان SO2 موجود در هوای تهران بالاست. امسال این میزان سریع‌تر از سال‌های گذشته رشد داشته است؛ موضوعی که حکایت از مصرف سوخت‌های پر از گوگرد در تهران و اطراف این شهر دارد و کسی نمی‌تواند منکر آن شود.

 سال 1394 طرح کاهش آلودگی هوای تهران ارائه شد. اجرای این طرح به کجا رسیده است؟
اسم کلی این طرح در واقع طرح «کاهش» بود. کاهش، عنوان هوشمندانه‌ای بود که از 4 سرواژه کنترل آلودگی‌های هوای شهر گرفته شد. این طرح در واقع یک طرح مدیریت ترافیک در زمینه کاهش آلودگی هوا بود. در این طرح به جای اینکه قانون مانند طرح زوج و فرد در محدوده طرح ترافیک پلاک وسایل نقلیه را ببیند، به اگزوز وسایل نقلیه نگاه کرد و آلاینده نبودن آن معیار سنجش پاکی این وسایل شد. این طرح در مرحله نخست صرفاً روی خودروها اجرا شد و تا به حال نوبت به موتورسیکلت‌ها نرسیده است.

 و صف‌های طولانی در مراکز معاینه شکل گرفت...
بله. در واقع در این طرح شهروندان در سال نخست برای ورود به محدوده‌های ترافیک باید برگه معاینه‌فنی برتر یا ساده دریافت می‌کردند. سال 1396‌‌ تردد در کل شهر تهران مشروط به داشتن این برگه شد. پلاک‌هایی که در سامانه، برگه معاینه ثبت شده نداشتند جریمه می‌شدند. البته مدیریت شهری برای تشویق شهروندان مشوق‌هایی هم گذاشت تا همه شهروندان برگه معاینه‌فنی برتر دریافت کنند؛ از تخفیف 25‌درصدی تا ارائه برگه معاینه‌فنی برتردر صورت تعمیر کامل خودرو. اما با همه این توصیفات از 4 میلیون خودرویی که در تهران هستند فقط 200 هزار خودرو برگه معاینه‌فنی برتر دارند.

 چرا بقیه خودروها موفق به دریافت معاینه‌فنی برتر نشدند؟
چون 90‌درصد خودروهای ما انژکتوری هستند. برای دریافت این برگه باید مشکلات سیستم کاتالیست را برطرف کنند. از آنجا که این کار با هزینه‌های هنگفت همراه است انگیزه‌ای برای انجام آن وجود ندارد.

 گویا قرار است از سال آینده دریافت برگه معاینه‌فنی برتر اجباری شود. درست است؟
بله. از سال آینده براساس مصوبه و آیین‌نامه اجرایی ابلاغ شده از سوی سازمان محیط‌زیست به شهرداری‌های سراسر کشور، با اجرای طرح کاهش در شهرهای مشمول طرح فقط خودروهایی حق‌‌ تردد دارند که معاینه‌فنی داشته باشند؛ موضوعی که متأسفانه تا به حال اطلاع‌رسانی نشده و مردم بی‌خبر از اجرای آن هستند.

 به جز خودروها، بندهای دیگر طرح کاهش، اجرایی نشده است؟
خیر. ما تا امروز به‌جز برای خودروهای سبک شهری کار دیگری در قالب طرح کاهش پیش نبرده‌ایم و اگر طرح کاهش 10پله داشته باشد ما روی همان پله اول مانده‌ایم.

 تجارب طرح‌های کاهش آلودگی قبل را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
زوج و فرد کردن خودروها برای‌‌ تردد در محدوده طرح ترافیک یکی از نخستین تجارب ما در زمینه کاهش آلودگی هوای شهر بود. این طرح نه تنها در کاهش آلودگی مؤثر نبود حتی افزایش خودروهای شهری و تعداد موتورسیکلت‌ها را در شهر باعث شد. آنها که متمول‌تر بودند برای اینکه هر روز در محدوده‌های ترافیک‌‌ تردد کنند علاوه بر خودرویشان یک خودرو فرسوده‌تر با قیمت مناسب خریداری کردند. از طرفی تعداد قابل توجهی از شهروندان به سمت استفاده از موتورسیکلت‌های کاربراتوری پیش رفتند و به فاصله کوتاهی شهر پر شد از موتورسیکلت‌هایی که سهم آلایندگی‌شان در هوای شهر بسیار زیاد است.

 خیلی‌ها نبود اعتبار را دلیل شکست طرح‌های کاهش آلودگی می‌دانند. شما هم همین نظر را دارید؟
خیر. ما اعتبار داشتیم. اما از آنجا که کاهش آلودگی هوای شهر اولویتمان نبود، این اعتبارات جای دیگر هزینه شد. از سوی دیگر کیفیت تولید در شرکت‌های تولید خودرو کاهش یافت و این خودروها خیلی راحت برای‌‌ تردد در شهر پلاک شدند.

 به‌صورت تفکیکی سهم هر بخش در آلودگی هوای تهران چقدر است؟
منابع متحرک با تولید 82‌درصد از آلاینده‌های گازی شهر را آلوده می‌کنند و ذرات معلق در هوا هم سهم 61درصدی در ناسالم کردن هوای شهر دارند.

 ابتر ماندن طرح نوسازی خودروهای فرسوده هم نقشی در افزایش آلاینده‌ها دارد؟
یک آمار ساده نشان می‌دهد خودروهای فرسوده چه تأثیر وحشتناکی در آلایندگی هوای تهران دارد. در حالی که تنها 10درصد خودروهای سواری تهران کاربراتوری و فرسوده‌اند اما سهم 37‌درصدی در ایجاد آلودگی دارند. در گذشته این خودروها به ازای واردات خودروهای خارجی اسقاط می‌شدند. ولی طی یکی دوسال اخیر که با ممنوعیت واردات خودروهای خارجی روبه‌رو هستیم طرح اسقاط خودروهای فرسوده هم مسکوت مانده است. از سوی دیگر شاهد افزایش موتورسیکلت‌ها در شهر هستیم. چون به ازای اسقاط هر خودرو 7 دستگاه موتورسیکلت پلاک می‌شود. بنابراین سودجویان به این سمت و سو حرکت کرده‌اند. با این کار از یک طرف موتورسیکلت‌های فرسوده و آلاینده همچنان به‌‌ تردد در شهر ادامه می‌دهند و از سوی دیگر هر روز بر تعداد موتورسیکلت‌های شهر افزوده می‌شود.

 در منطقه 12 و حوالی بازار این شرایط را نداریم؟
قطعاً داریم. اما از آنجا که فعلاً در این منطقه ایستگاه فعالی نداریم، آماری ثبت نمی‌شود. تا پایان سال این تجهیزات را می‌خریم و نصب می‌کنیم.

 مجموع ایستگاه‌های کنترل کیفیت هوای تهران چه تعداد است؟
21 ایستگاه مستقر متعلق به شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران است و 14 ایستگاه هم متعلق به سازمان محیط‌زیست.

 برای اینکه معضل آلودگی هوای تهران حل شود به چه عواملی نیاز داریم؟
مشارکت مردم، دستگاه‌های اجرایی و عزمی جزم برای حل این مشکل. تا وقتی که همگرایی لازم بین این بخش‌ها نباشد نمی‌توان انتظار داشت سایه دود و دم از سر تهران کم شود.


اجرای فقط 11‌درصد قانون هوای پاک در تهران
سمیه رفیعی/ رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی
اگر امروز در تهران با چالش‌های زیست‌محیطی از جمله آلودگی هوا دست و پنجه نرم می‌کنیم و به‌رغم تصویب طرح‌های متعدد تا به حال راه به جایی نبرده‌ایم، فقط به این علت است که حوزه محیط‌زیست برای مسئولان ما تا قبل از تبدیل شدن به بحران، در اولویت نیست. در زمان بحران هم همه دنبال مسکن‌های موقت هستند. بنابراین تا وقتی که این حوزه و چالش‌های آن برای مسئولان یک پدیده باشد و نه یک روند، ما باید هر روز با این چالش‌ها سر و کار داشته باشیم.
25 تیرماه سال 1396 قانون هوای پاک در قالب 34 ماده و 39 تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این قانون که سال 1397 ابلاغ شد باید۱۳ دستورالعمل داشته باشد که از آن زمان تاکنون فقط ۵ دستورالعمل آن توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست و سایر دستگاه‌های متولی، تهیه و از ۷ آیین‌نامه این قانون نیز ۲ آیین‌نامه آن ابطال شده است. 23 دستگاه اجرایی موظف به انجام مأموریت‌هایی در قالب این قانون شدند، اما به‌رغم تعیین وظایف مشخص برای دستگاه‌های اجرایی، هیچ یک از مأموریت‌های محوله تا کنون اجرا نشده است. در خوشبینانه‌ترین حالت ممکن فقط 11‌درصد از قانون هوای پاک توسط 23 دستگاه اجرایی مکلف، محقق شده است.
مجلس در گام اول با تشدید آلایندگی‌ها و کاهش تعداد روزهای پاک در تهران به‌صورت جدی پیگیر چرایی اجرا نشدن قانون هوای پاک شده و قرار است با تشکیل جلسه‌ای در کمیسیون اصل 90 تمامی مدیران ترک فعل کرده در این حوزه را بعد از اعمال ماده 234 به دستگاه قضایی معرفی کند.
گام بعدی در این زمینه پیگیری تخصیص نیافتن بودجه تعریف شده به مجریان قانون هوای پاک در تهران از جمله شهرداری به‌عنوان یکی از سازمان‌های محروم از این تخصیص بودجه به‌رغم پیگیری‌های مکرر مدیران شهری است. سازمان برنامه و بودجه موظف است تا پایان امسال نسبت به تخصیص بودجه مصوب به دستگاه‌های اجرایی درخواست‌کننده اقدام کند؛ چون وجود اعتبار برای ایجاد تحولات اساسی در زمینه کاهش آلودگی هوای تهران لازم است.
با این حال، اجرای قانون هوای پاک در همه بخش‌ها نیازمند بودجه و اعتبارات نیست و بیشتر در گرو مدیریت شرایط موجود است. به‌طور مثال، کنترل‌‌ تردد خودروهای سنگین در ساعات پرترافیک شهر از جمله کارهایی است که نیاز به تخصیص بودجه ندارد.
بالاخره گام آخر، اصلاح قوانین است. مثلاً در مورد اسقاط خودروهای فرسوده، طی سال‌های اخیر  موانعی بر سر راه اجرای این طرح وجود داشته است که این قوانین در مجلس شورای اسلامی در حال اصلاح است. اسقاط در ازای واردات خودروهای خارجی هیچ توجیهی برای شهر ندارد. ما باید به ازای تولید هر خودرو در کارخانجات خودروسازی یک خودرو فرسوده در شهر را اسقاط کنیم. مجلس شورای اسلامی اکنون به دنبال اصلاح این قوانین است.

6.2 میلیارد دلار سالانه، براساس اعلام بانک جهانی صدمه اقتصادی آلودگی هوای تهران است.
70 درصد سهم وسایل نقلیه در تولید ذرات معلق و بقیه آلاینده‌ها 85‌درصد است.
72 درصد سهم نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و صنایع در تولید ذرات معلق و بقیه آلاینده‌ها 9‌درصد است.
2 درصد سهم گرمایش خانگی در تولید ذرات معلق وبقیه آلاینده‌ها 4‌درصد است.
1 درصد سهم پایانه‌ها در تولید ذرات معلق وبقیه آلاینده‌ها 2‌درصد است.