بافت تاریخی، فرسوده نیست

محمدباریکانی-دبیر گروه زیست‌بوم

زمزمه‌ تخریب بافت تاریخی شیراز بار دیگر و پس از آنکه عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور تصویری از حضور خود در بافت تاریخی شیراز منتشر کرد و زیر آن نوشت: «بافت فرسوده» جدی شد و قرار است پرونده طرح متوقف شده توسعه حرم شاهچراغ(ع) در بافت تاریخی شیراز بار دیگر به جریان بیفتد.
همین دیروز 180 استاد دانشگاه و معمار و شهرساز در نامه‌ای به رئیس‌جمهوری که پیش‌تر و در مشهد در جریان تخریب بافت تاریخی مشهد در طرح توسعه حرم امام‌رضا(ع) بوده است، اعلام کردند: طرحی در جریان است که عرصه‌ای فراخ و وسیع در مرکز بافت مذهبی-تاریخی شهر شیراز را به بهانه ایجاد صحن و حیاط مرکزی هدف گرفته است و حاصلی جز مخدوش و قربانی کردن امر زیارت و مجاورت در پی نخواهد داشت.»
ماجرای تصمیم به تداوم تخریب بافت تاریخی شیراز به سفر‌ ماه گذشته رئیس‌جمهوری به شیراز بازمی‌گردد و مربوط به جلسه‌ای است که در حضور وزیر میراث‌فرهنگی درخواست اجرای دوباره طرح متوقف شده توسعه حرم شاهچراغ(ع) در 57هکتار از این بافت 357هکتاری که در فهرست بافت‌های تاریخی ایران به تصویب رسیده است، مطرح شد.
پس از این درخواست بود که تصویر مشهور «بافت فرسوده» شیراز توسط وزیر میراث‌فرهنگی در شبکه‌های اجتماعی توسط خود او بارگذاری شد و کار به جایی رسید که در چند روز گذشته علاوه بر کارزار 8هزار امضایی درخواست از وزیر میراث‌فرهنگی برای توقف تخریب دوباره بافت تاریخی شیراز، 2نامه دیگر نیز از سوی معمارها و شهرسازهای ایرانی روی میز ضرغامی قرار گرفت که محتوای همه آنها یکی است و آن هم درخواست از وزیر میراث‌فرهنگی به‌عنوان خط مقدم مقابله با تخریب بافت‌ها و بناهای تاریخی کشور برای زیر بار نرفتن وزارت میراث‌فرهنگی در مشروعیت بخشیدن به تخریب بافت تاریخی شیراز و آغاز دوباره پروژه‌ای است که چند سال قبل با تصمیم شورای‌عالی معماری و شهرسازی خط بطلان بر آن کشیده شد و تداوم تخریب بافت تاریخی شیراز تا امروز متوقف ماند.
 هم‌اکنون کمیته‌ای مشترک با حضور نماینده وزارت میراث‌فرهنگی، وزارت مسکن و راه و شهرسازی و تولیت آستان شاهچراغ(ع) تشکیل و درخصوص ادامه طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) رایزنی شده است. این طرح که این‌بار با موضوع تسهیل مسیر از حرم شاهچراغ(ع) تا امامزاده واقع در محله «سنگ سیاه» در بافت تاریخی شیراز اجرا می‌شود باز هم تخریب بافت تاریخی مصوب شده شیراز را که 357هکتار وسعت دارد، تسریع می‌کند.
 چند سال قبل و پس از تخریب چندین خانه تاریخی با لودر و بولدوزر زیر عنوان طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) شورای‌عالی معماری و شهرسازی اعلام کرد که این طرح کارشناسی شده نیست و باید متوقف شود و بدین‌ترتیب طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) نیز متوقف شد.
همان زمان آیت‌الله ایمانی، امام جمعه شیراز پس از مدت‌ها سکوت در مورد تخریب بافت تاریخی شیراز و احداث یک خیابان 24متری در این بافت ارزشمند کشور به همشهری اعلام کرد که «تنها باید تک‌‌دانه‌های این بافت تاریخی حفظ و خیابان 24متری در بافت تاریخی شیراز برای دسترسی به حرم شاهچراغ(ع) احداث شود.»
حسین کیانی، معاون اجرایی آستان شاهچراغ(ع) نیز در گفت‌وگویی که با همشهری داشت، اعلام کرد که شایعات مطرح شده درباره اعمال نفوذ تولیت آستان حرم شاهچراغ(ع) بر مدیران میراثی و انجمن‌ها برای اجرای طرح توسعه در 57هکتار از این بافت تاریخی و همچنین استفاده تجاری از فضاهای تخریب شده برای ساخت پاساژ و... کذب محض است.
به‌گفته این مقام وقت تولیت حرم مطهر شاهچراغ(ع)، آستان مقدس شاهچراغ(ع) هیچ برنامه‌ای برای انتفاع مالی در محدوده طرح 57هکتاری ندارد و این موضوع حتی مصوب هیأت امنای این مجموعه است.
به‌گفته او، ایجاد فضای تجاری که جنبه اقتصادی داشته باشد در حیطه فعالیت آستان نیست و اگر دستگاهی هم بخواهد این اقدام را انجام بدهد، آستان شاهچراغ(ع) اجازه این اقدام را نمی‌دهد؛ اتفاقی که در طرح 57هکتاری قرار است بیفتد تنها برای رفاه زائرین و مجاورین حرم شاهچراغ(ع) است که آستان از خدمات عمومی حمایت هم می‌کند؛ مثلا اگر در این طرح دارالشفا وجود داشته باشد که خدمات بهداشتی ارائه کند با توجه به اینکه محدوده بافت تاریخی شیراز منطقه محروم شهر شیراز است، آستان به اجرای چنین طرح‌هایی کمک می‌کند، اما اگر خدمات جنبه انتفاعی داشته باشد، هیأت امنا و متولیان آستان مقدس شاهچراغ(ع) هرگز اجازه این اقدام را نخواهند داد.
حسین کیانی تأکید کرد: از منظر تجاری‌سازی‌، متولیان آستان شاهچراغ(ع) به‌شدت مخالف تجاری‌سازی‌ بافت تاریخی و اطراف حرم شاهچراغ(ع) در طرح 57هکتاری شیراز هستند؛ چون معتقدند تجاری‌سازی‌ این منطقه مانع از ایجاد خدمات‌رسانی به زائران می‌شود؛ زیرا احداث مجتمع‌های تجاری ترافیک را به قلب تاریخی شیراز می‌رساند و راه‌های دسترسی به آستان مقدس شاهچراغ(ع) را نیز از بین می‌برد.
او با اعلام اینکه آستان شاهچراغ(ع) 5خانه و بنای تاریخی را مرمت کرده یا در حال تملک و مرمت آنها برای ایجاد موزه و ایجاد مرکز اسناد تاریخی و مرکز مرمت نسخ خطی و تاریخی است، افزود: طرح 57هکتاری شیراز مصوبه ملی دارد و نمی‌توان مدعی بود آن که طرح را مصوب کرده متوجه وجود بافت تاریخی شیراز نبوده است.
بخش عمده‌ای از بافت تاریخی شیراز دارای خانه‌های دوره قاجار است و بناهای دوره زندیه، آثار دوره تیموری، آثار برجای مانده از دوره سعدی در 800سال پیش و مقبره سیبویه مربوط به قرن دوم هجری در این بافت تاریخی ارزشمند کشور وجود دارد.
تخریب بافت تاریخی شیراز از دهه80 و با طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) آغاز شد؛ طرحی که به‌گفته شورای‌عالی شهرسازی و معماری بدون پشتوانه کارشناسی منجر به تخریب بناهای تاریخی برجای مانده از دوره سلجوقی، صفوی، قاجاری و حتی دوره زندیه در بافت تاریخی شیراز شد.
در این طرح که خط‌کشی‌های آن ابتدا توسط یک معمار و بعدتر توسط یک شرکت مشاور به تأیید رسیده بود، قرار بود بناهای واقع در فاصله 2حرم شاهچراغ(ع) و امامزاده واقع در محله سنگ سیاه که 57هکتار از بافت تاریخی شیراز را شامل می‌شود، تخریب شود. به بهانه اجرای همین طرح بود که چند خانه تاریخی و بناهای واقع در اطراف حرم شاهچراغ(ع) نیز در طرح توسعه حرم شاهچراغ(ع) تخریب شدند. الگوی این طرح نیز براساس توسعه حرم امام رضا(ع) در مشهد بود؛ طرحی که پیش از انقلاب پایه‌های آن ریخته و در زمان شاه منجر به تخریب فضاهای معماری اطراف حرم امام رضا(ع) شد و ادامه آن نیز پس از انقلاب انجام و به محو کامل بافت تاریخی مشهد انجامیده بود.
حمید ضیائیان، یکی از معماران مخالف انجام طرح‌های توسعه‌ای در بافت‌های تاریخی کشور به همشهری می‌گوید: برخی معماران و مدیران و حتی تولیت حرم شاهچراغ(ع) نیز از انجام پروژه‌های توسعه‌ای استقبال می‌کنند؛ چون چرخه مالی در این پروژه‌ها اتفاق می‌ا‌فتد و همه خوشحال می‌شوند، اما کسانی که دغدغه حفظ بافت‌های تاریخی و میراث فرهنگی را دارند، تلاش می‌کنند این اتفاقات نیفتد.
به‌گفته او، 200خانه تاریخی در بافت تاریخی شیراز وجود دارد که نیمی از این تعداد ثبت ملی شده‌اند و نیم دیگر واجد ارزش‌های ثبت ملی هستند. حدود 40خانه واجد ارزش از این تعداد نیز تخریب‌هایی داشته‌اند که البته امکان بازسازی و مرمت آنها فراهم است.
بافت تاریخی شیراز با وسعت 357هکتار، نامزد دومین پرونده ثبت جهانی بافت‌های تاریخی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو بود که پرونده ثبت جهانی آن سال گذشته به پایان رسیده بود. محمدحسن طالبیان، معاون وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور که حالا مشاور عزت‌الله ضرغامی، وزیر جدید میراث فرهنگی در دولت رئیسی است به همشهری گفته بود، به‌رغم تمامی تخریب‌هایی که در بافت تاریخی شیراز صورت گرفته است، این بافت تاریخی کشور به‌دلیل ارزش‌های موجود درون خود قابلیت ثبت جهانی را دارد و می‌توان آن‌را به‌عنوان دومین بافت تاریخی کشور در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رساند.
حالا علاوه بر آنکه کارزاری با 8هزار امضا روی میز وزیر میراث‌فرهنگی برای توقف طرح تخریب بافت تاریخی شیراز قرار دارد و نامه‌ای دیگر از متخصصان و معماران و شهرسازها از عزت‌الله ضرغامی خواسته است تخریب این بافت متوقف شود، 180استاد دانشگاه نیز در نامه‌ای به رئیس‌جمهوری خطاب به ابراهیم رئیسی نوشته‌اند: در شیراز1400، از بافت پیرامونی حرم مطهر حضرت احمدبن موسی (علیه‌السلام) و حضرت سیدعلاءالدین حسین (علیه‌السلام)، همان صدایی برخاسته که از مشهد1387 به گوش می‌رسید. طرحی در جریان است که عرصه‌ای فراخ و وسیع در مرکز بافت مذهبی-تاریخی شهر را به بهانه ایجاد صحن و حیاط مرکزی هدف گرفته است. لیکن درواقع قرار است جلوخان مجتمع‌های تجاری فاز اول طرحی باشد که در تمام این سال‌ها به سبب تعارض با زمینه فرهنگی، نتوانسته‌اند رونقی بیابند و مایه سرشکستگی طرفداران توسعه بولدوزری و فرمایشی در شیراز بوده‌اند. واضح است که این طرح، به قیمت نفی حیات مردم و متضمن تخریب آثار فراوان و متعدد فرهنگی-تاریخی ثبتی ارزشمند بوده و میدانی گسترده را ایجاد می‌کند که داشته‌های هویتی-میراثی و سنت سینه به سینه مجاورت در کنار آن مضاجع شریف را می‌تراشد و همچون فاز اول این اقدامات در 2دهه اخیر شیراز، که جز تجاری‌سازی‌ هدف دیگری نداشت، اکنون نیز حاصلی جز مخدوش و قربانی نمودن امر زیارت و مجاورت در پی نخواهد داشت.
از این‌رو جامعه تخصصی، دانشگاهی و دغدغه‌مندان این عرصه، از جنابعالی تقاضا دارد تا با دستور توقف فوری این طرح، فرصت تأمل، چاره‌اندیشی و گفت‌وگو با همگی ذینفعان و ذینفوذان محلی و ملی و خصوصاً متخصصان متعهد و دلسوز فراهم شود تا طرحی شایسته سنت زیارت و بایسته فرهنگ و هنر ایرانیان دوستدار اهل‌بیت علیهم‌السلام رقم خورده و مایه عزت و آبروی نظام اسلامی گردد. این مهم به هیچ‌وجه نمی‌تواند در مجموعه‌های مدیریتی بسته محلی و پشت درهای بسته تعیین‌تکلیف شود. بافت مذهبی و تاریخی شهر شیراز، ارزشی ملی و بین‌المللی داشته و تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی درباره آن نیاز به مشارکت عموم دلسوزان و متخصصان با نظارت دستگاه‌های مسئول در سطح ملی دارد.»