صدای بی‌صداها

خدیجه نوروزی- روزنامه‌نگار

 «می‌گویند برای راه پیدا‌کردن در دل، راهی جز شکست آن نمی‌دانند. من هم می‌گذارم کتاب‌ها دلم را بشکنند. وارد کتاب‌فروشی که می‌شوم اول دوری می‌زنم، کتابی تازه یا کتابی که چشمم را گرفته را زیرچشمی نگاه می‌کنم و ازش دور می‌شوم. کتاب‌های قدیمی‌تر را از نظر می‌گذرانم، با خودم راحت‌تر می‌شوم و دوباره برمی‌گردم. دستی به کتاب تازه می‌کشم. طرح جلدش. نام مؤلف و مترجم. این کتاب چه جور کتابی است؟ قرار است با من چه کند؟ بعد می‌گذارم از کتاب‌فروشی می‌روم می‌گذارم دلم بشکند و مال من نشود. بعد از چند روز، آن را می‌خرم توی نایلون نمی‌گذارم. دستم می‌گیرم. پیاده باهاش راه می‌روم. تا خانه روی جلدش را نگاه می‌کنم. مقدمه‌های کوتاه را چندین بار می‌خوانم... .» متن بالا بخشی از جستار آیین کتابخواری نوشته شمیم مستقیمی، از جستارنویسان امروزی است که معتقد است باید به جستار مثل یک اثر هنری نگاه کرد. او در گفت‌وگو با همشهری از  اهمیت فرم در این قالب ادبی حرف می‌زند و از دلایل استقبال و گرایش بسیاری از نویسندگان امروزی به جستارنویسی می‌گوید.

چرا جستارنویسی اینقدر مورد‌توجه قرار گرفته‌است؟
توجه به جستار در ایران و اقبالی که به آن صورت گرفته به این جهت است که راهی را باز می‌کند که در آن همه افراد این امکان و مجوز را دارند که نظرات، مواضع و دیدگاه خود را صورت‌بندی کنند و ارائه دهند.

به نکته‌ای اشاره کردید که در دهه‌های قبل خیلی تمرین نکردیم.
 متأسفانه بله. در حالی که در جوامع غربی بیان دیدگاه شخصی و موضع شخصی از مدرسه با دانش‌آموزان تمرین می‌شود و در طول دانشگاه هم افراد مدام در حال نوشتن جستار(Essay) هستند؛ یعنی در مورد هر موضوعی که روی آن کار می‌کنند سعی می‌کنند دیدگاه خود را بیان کنند، منسجم کنند و آن را طرح کنند اما چنین چیزی در کشور ما کمتر بوده است و حتی می‌توان گفت نداشته‌ایم. درس‌هایی تحت‌عنوان انشا یا آیین نگارش در مدارس ما آرام‌آرام جمع‌آوری شد، حتی آن زمانی هم که بود طوری نبود که افراد بتوانند یک دیدگاه منحصر‌به‌فرد را در خودشان کشف و سعی کنند آن را بیان کنند بلکه حتی زمانی که این درس‌ها هم بود دانش‌آموزان موظف بودند آن چیزی را که معلم توقع داشت به‌عنوان نظر خود اعلام کنند مانند داستان علم بهتر است یا ثروت. اگر کسی چیز دیگری می‌نوشت پذیرفته نبود و با واکنش خوبی از سوی معلم مواجه نمی‌شد. سریال «قصه‌های مجید» در آن دوره نمونه بارزی از برخوردهایی بود که کادر آموزشی با نظرات و دیدگاه‌های غیرمتعارف و منحصر‌به‌فرد شخصی افراد انجام می‌داد. در واقع نوشتن این نوع دیدگاه‌ها در کشور ما نه‌تنها به‌عنوان یک امتیاز مورد‌تشویق قرار نگرفت بلکه سرکوب هم شد اما با توجهی که جامعه دوباره به جستارنویسی نشان می‌دهد این بار در ایران به‌عنوان یک ضرورت مطرح می‌شود؛ از سمت کسانی که می‌خواهند خود را بیان کنند و دنبال این هستند که راهکاری پیدا و نظرگاه شخصی خود را بیان کنند و شکل دهند.

چقدر فضای مد روی این موج استقبال سوار شده است؟
 جستار و فضای نانفیکشن (غیرداستانی و مستند) الان کمی مد هم شده است تا جایی که گویی فضای عجیب و غریبی است و به این استقبال‌ها دامن زده است درحالی‌که جستار سابقه 400ساله در ادبیات دارد. ما هیچ‌گاه در گذشته در یک فضای متکثر مانند فضای امروز با جستار مواجه نشدیم. در گذشته غالبا تک صدایی بوده و تریبون دست معدود افرادی بوده اما در فضای امروزی ابزارهایی مانند فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی موجب تسریع ارتباطات شده و جستار را تبدیل به ابزاری برای صدای بی‌صداها کرده است که اتفاق خوبی است. گرچه امیدوارم از فضای مد به‌عنوان یک عامل ترغیب‌کننده فاصله بگیرد تا ببینیم جستار نویسی به شکل واقعی چه مسیری را دنبال می‌کند.

جستارنویسی چه ارتباطی با خودآگاهی دارد؟
اساسا نوشتن از پدیده‌ای که خود آگاهی را زیاد می‌کند به‌ویژه که شما در مسیر شرح دادن خودتان هستید یعنی دارید چیزی را از درون خود می‌نویسید. جستار شخصی اساسا همین است؛ یعنی ارتباط موضوع و نویسنده در آن خیلی قوی است و نویسنده حضور جدی در جستار شخصی دارد؛ بنابراین آنچه می‌نویسید قرار است هم به‌خودتان خودآگاهی دهد هم به جامعه. خواندن جستار وارد نوعی گفت‌وگو شدن در موضوع است. یک نفر موضوعی را شرح می‌دهد و شما با او وارد گفت‌وگوی انتقادی می‌شوید، بدین‌ترتیب که یا بخشی از استدلال‌ها و نظرات‌شان را می‌پذیرید یا اینکه نمی‌پسندید و در ذهن خودتان استدلال‌هایتان را له یا علیه آنچه نوشته مرور می‌کنید؛ بنابراین اینها فرایندهایی هستند که به‌خودآگاهی منجر می‌شوند.

جستار چگونه به نوع ارتباطات و گفت‌وگو در جامعه کمک می‌کند؟
جستار یک واقعیت و یک فرم تمرکززدا و کثرت‌گراست و شما هر آن باید منتظر باشید که هر آن یک موضوع و یک نظر جدید، موضع دیده نشده و منحصر‌به‌فرد پیدا شود که تصور از قبل روی آن نداشتید. جستارنویسی یعنی یک فضای متکثر و پر از گفت‌وگو. یک جستار در دل خود تقاضای نوشتن یک جستار دیگر از خواننده را دارد. بدین معنی من نظرگاه خودم را نوشتم و تو هم که در حال خواندن این متن هستی نظر خودت را بنویس یا با من در میان بگذار تا ما هر دو به یک داوری پخته‌تری درباره موضوع برسیم.

آیا متون کوتاهی که به‌عنوان کپشن در اپلیکیشن‌هایی مانند اینستاگرام نوشته می‌شود جستار محسوب می‌شود؟
بنیان ذهنی اتفاقاتی که در فضای مجازی می‌افتد جدا از بنیان‌های ذهنی جستارنویسی نیست. رویکرد این فضاها هم کثرت‌گراست. در این فضاها هم شما یک صفحه شخصی ایجاد می‌کنید و شروع به شرح دادن مواضع شخصی خود می‌کنید و دنبال‌کنندگان کاملا به این موضوع واقف هستند که موضع شما کاملا شخصی است؛ بنابراین اتفاقاتی که در این فضاها شکل گرفته به لحاظ بنیان تئوریک مشابهت‌هایی دارد. اگر چه ممکن است کیفیت آثار کیفیت ادبی قابل‌قبولی نباشد که به‌عنوان یک جستار و محصول ادبی به آنها توجه کنیم. غالب این نوشته‌ها محصولات سردستی هستند که به سرعت نوشته می‌شوند و واکنش سریع و آنی نسبت به موضوعات پیرامون هستند.

جستار خوب چگونه جستاری است؟
درباره داوری جستار مانند هر اثر هنری باید به ذوق و قریحه نویسندگانی که در این کار صاحب قریحه‌های قوی هستند و سلیقه‌هایشان را پرورش داده‌اند رجوع کرد ولی چیزی که می‌توان گفت این است که اگر جستاری به میزان کافی از ادبیت برخوردار باشد و به میزان کافی به محتوا هم توجه کرده باشد باید مفهوم ویژه‌ای برای انتقال به شما داشته باشد؛ یعنی نویسنده بینش و دیدگاه ویژه‌ای را در زندگی به شما القا کند، چیزی که کمتر دیده‌اید و کمتر شنیده‌اید برایتان باز و در مورد آن با شما صحبت کند. توجه به این نکات است که می‌توان بر اساس آن یک اثر خوب را داوری کرد. جستار باید چیزی درون خود داشته باشد که به خوبی بیان شده باشد مانند هر اثر هنری.

یکی از بهترین روش‌ها برای یادگیری جستارنویسی چیست؟
بهترین راه برای نوشتن جستار خوب، خواندن جستار خوب و تلاش برای نوشتن جستار خوب است؛ راه میانبری وجود ندارد. ما باید جستار نویسندگان بزرگ را بخوانیم تا با نحوه مواجهه آنها با موضوعات و نحوه استفاده آنها از ادبیات آشنا شویم و در نهایت تلاش کنیم تا با افکار و ایده‌های خودمان شبیه به آنها خلاقانه برخورد کنیم. با این تمرین مکرر می‌توانیم به نوشتن جستار خوب نزدیک شویم.