باغ بانک شاهی کجاست؟

فاطمه عسگری نیا

 قصه باغ «بانک شاهی» در منطقه 3 به چاپ نخستین اسکناس‌های ایران گره خورده است. یعنی از وقتی نخستین بانک ایران تأسیس شد و نخستین اسکناس‌ها به چاپ رسید این باغ هم هویتی معنادار پیدا کرد. چون خانه ییلاقی رئیس بانک شاهی بود. بنابراین می‌توانیم بگوییم که باغ بانک شاهی از شاهدان قدیمی قصه پول و اسکناس ایران است زیرا به واسطه ساکنانش همواره شاهد گپ‌وگفت‌هایی درباره این موضوعات بوده است.

قدمت محله یخچال به دهه 1330 برمی‌گردد. این محله که حلقه واصل 2محله قلهک و زرگنده است‌ نام و نشان خود را از وجود کارخانه یخ‌سازی گرفته که اکنون دانشگاه آزاد جای آن را گرفته است. یکی از ویژگی‌های این منطقه باغ‌های قدیمی آن است. هر چند این روزها فقط تعدادی از آنها باقی مانده است. باغ ورجاوند، باغ بانک و باغ قوام و تمام باغ‌های کوچه باغ بانک که مساحت آن به 400 هزار‌مترمربع می‌رسد متعلق به رئیس بانک شاهی بود. باغ بانک شاهی موسوم به «خانه باغ کیانیان» یکی از میراث‌های فرهنگی و طبیعی شهر تهران است که بهمن سال 1381 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد. این بنا جزو نفایس ارزشمند شمیران است که به‌دلیل داشتن درختان انبوه یکی از نبض‌های زیست‌محیطی پایتخت محسوب می‌شود.


قدمت 100 ساله
در دوران قاجار از این منطقه به‌عنوان بخشی از اطراف تهران و ییلاقات شمال تهران و شمیران استفاده می‌شد. با توجه به نوع مصالح به کار رفته و تزیینات موجود در خانه‌باغ کیانیان گویا طی سال‌های۱۲۷۰ تا ۱۲۸۰ هجری شمسی ساخته شده است و بنابراین قدمتی حدود صد سال دارد. اما تلاش‌ها برای تخریب این باغ و ساخت‌وساز در آن عاملی بوده تا اطلاعات کمی از آن در دسترس باشد.
سبک معماری این بنا نشان می‌دهد در گذشته کاربری مسکونی داشته و درختان کهنسال فراوانش به خوش آب و هوا شدن منطقه بسیار کمک می‌کردند. این باغ تا سال‌ها در اختیار فردی به نام کیانیان بود و اکنون مالک خصوصی دارد.
 به گفته «عبدالله شهبازی» تاریخ پژوه، باغ بانک شاهی از اراضی باغ قوام‌الملک شیرازی پدر زن امیراسدالله علم است. در شمال این باغ، سفارت انگلیس قرار دارد و بخشی از باغ تبدیل به موزه آب شده است: «بانک شاهنشاهی ایران که به بانک شاهی معروف بودبا سرمایه‌ یک میلیون پوندی کمپانی ساسون و چند شریک یهودی ‌ـ انگلیسی از جمله کمپانی هنری شرودر تأسیس شد و نخستین اسکناس‌های ایران را در عصر ناصری منتشر کرد. بانک شاهنشاهی ایران بعد به «بانک انگلیسی ایران و خاورمیانه» و سپس به «بانک انگلیسی خاورمیانه» تغییر نام داد.
این پژوهشگر تاریخی می‌گوید: «باغ ییلاقی بانک شاهی در قلهک که محل سکونت رئیس بانک بود اکنون نابود شده و جایش را مجتمع‌های آپارتمانی گرفته. آخرین نشانه از این باغ، زمینی است 6 هزار‌مترمربعی یا حداکثر 10هزار‌مترمربعی که جز چند چنار کهنسال بقیه درختان آن خشک شده‌ است.»


جای کارخانه قدیمی یخ‌سازی در محله یخچال را یکی از واحدهای دانشگاه آزاد گرفته است

بی‌مهری به باغ قدیمی
دیوارهای کوتاه و آجری شکل باغ هنوز به همان شکل و سیاق سابق هست ودرختان خشکیده بلندبالا قصه بی‌مهری که در حق این باغ شده است را روایت می‌کنند. این چنارهای سر به آسمان کشیده، دوران ناصرالدین شاه را خوب به خاطر دارند و شاهد رفت‌وآمد پنهان و آشکار بسیاری از رجال آن عصر و سال‌های مشروطه و پس از مشروطه بوده‌اند. وارد حیاط زیبا و بزرگ این عمارت که می‌شویم 4 پله قدیمی حیاط را به ورودی خانه وصل می‌کند. در قسمت شمالی خانه عمارتی بزرگ با ستون‌های گچبری شده و هشت دری‌های زیبا دیده می‌شود. صدای پرندگان بین شاخه‌های خشکیده و ویرانه‌های خانه حس عجیبی را در آدم ایجاد می‌کند. پل قدیمی و چوبی که در میانه حیاط خانه است حکایت از عبور جوی آب پرآبی در گذشته از میانه خانه دارد که به کلی خشک شده است.
قسمت زیرین ایوان حیاط با سنگ چین‌های نامرتب جلوه زیبایی به حیاط بخشیده و گلدان بزرگ سنگی بالای ورودی ایوان بازبان بی‌زبانی گویای این است که روزگاری جفتی داشته و در طول گذر زمین تنها در میانه این حیاط باقی مانده است.

قربانیان ساخت و ساز
باغ بانک شاهی در خیابان دکتر شریعتی، خیابان یخچال واقع شده است و همواره مورد توجه اهالی محله و عابرانی بوده است که از جوارش می‌گذرند. شیروانی‌های زنگ زده و شاخه‌های خشکیده درختان سر به فلک کشیده‌اش هرکدام قصه‌ای در دل خود نهفته دارند. درختانی که روزگاری به‌عنوان یکی از نبض‌های زیست‌محیطی پایتخت محسوب می‌شد سال‌هاست در سایه مرتفع‌سازی‌ها و ساخت‌وسازها ماهیت خود را از دست داده و رو به خشکی و زردی رفته‌اند. اما دوستداران تاریخ و هویت تهران امیدوارند دوباره شادابی و سرزندگی به این باغ برگردد.
«سیاوش آقاخانی» یکی از فعالان زیست‌محیطی تهران می‌گوید که تهران در گذشته باغ شهری بزرگ بوده است که دامنه باغ‌های آن از سنگلج در جنوب تا شمیرانات در شمال گسترده بود. با گسترش روزافزون زندگی شهری و ساخت‌وساز ساختمان‌های سر به فلک کشیده در گوشه و کنار شهر باغ‌ها نخستین قربانیان توسعه شهری تهران بودند. به‌طوری‌که امروز تعداد محدودی از این تنفس‌گاه‌های طبیعی برای شهر باقی مانده است و در صورت توجه نشدن به این ظرفیت‌های طبیعی در آینده‌ای نزدیک دیگر حتی نشانی از این باغ‌ها هم در تهران نخواهد بود.