یادداشت یک
طرح‌های نیمه‌تمام در بن‌بست کسری بودجه
احمد اشتیاقی - کارشناس اقتصادی
از 3سال گذشته نیمه‌تمام ماندن طرح‌ها در کشور روند صعودی به‌خود گرفت. به‌طوری که اکنون با حجم بالای طرح‌های نیمه‌تمام در دولت مواجه هستیم. با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی کشور، هر روز بر تعداد این طرح‌ها افزوده می‌شود و حجم آن با توجه به خواست برخی از نمایندگان مجلس و فشارهایی که گاهی از مناطق محروم می‌آید بالاتر می‌رود. به‌دلیل ضعف نظام مالی و نبود یک نظام روشن برای صندوق پروژه، بسیاری از طرح‌های عمرانی بعد از ۲۰درصد پیشرفت نیمه‌کاره رها شده‌اند و چون نقشه‌راه مشخصی نیز نداشته‌اند، همین مقدار پیشرفت هم مشمول فرسوده‌شدن شده است.
با نیمه‌کاره رها شدن طرح‌های عمرانی، سرمایه‌های ملی مستهلک می‌شوند. باید برای طرح‌هایی که در کشور شروع می‌شود یک نقشه‌راه به همراه نظام تامین مالی مشخص کرد تا شروع و پایان آن تعیین شود.
در کشور برای طرح‌های عمرانی نظام تامین مالی مشخص نمی‌شود. بدون تعریف یک نقشه‌راه مشخص و بدون یک نظام‌نامه مالی تامین مالی، پروژه‌ای آغاز می‌شود و پس از آنکه مقداری پیشرفت عمرانی داشت، سالیان سال بدون تامین مالی باقی می‌ماند و در نهایت از بین می‌رود.
طرح‌های نیمه‌تمام به 2بخش انتفاعی و غیرانتفاعی تقسیم می‌شوند. در بخش انتفاعی می‌توان از محل تکمیل آن کسب درآمد کرد که این بخش از اهمیت بالایی بر خوردار است اما اکنون ما با سرمایه‌گذاری‌های بلااستفاده مواجه شده‌ایم که در آن به نوعی هدررفت منابع صورت گرفته است. مشکل اینجاست که اگر اجرای این طرح‌ها به‌دلیل مشکلات در تامین منابع مالی متوقف شده باشند، از آنجا که دولت با کسری بودجه مواجه است، دیگر تزریقی برای ادامه عملیاتی شدن طرح وجود ندارد؛ چرا که دولت در هزینه‌های جاری خود مانده است.
امسال 400هزار میلیارد کسری بودجه داریم و تا زمانی که کسری بودجه ادامه داشته باشد و دولت در حال پیدا کردن راهکار باشد، طرح‌های نیمه‌تمام مورد‌توجه قرار‌نمی‌گیرد. باتوجه به اضافه برداشت 60همتی دولت از بانک مرکزی در 6ماه اول سال، هم‌اکنون در 6ماه دوم سال1400 امکان تزریق منابع مالی به طرح‌های نیمه‌تمام وجود ندارد. اضافه برداشت از بانک‌مرکزی منجر به افزایش نقدینگی و افزایش نقدینگی هم منجر به تورم می‌شود؛ بنابراین اگر بخواهیم برای 6ماه دوم سال1400 اولویت‌بندی کنیم، تکمیل طرح‌های ناتمام انتفاعی و غیرانتفاعی هیچ اولویتی ندارد.
تا زمانی که نتوان کسری بودجه را بدون اضافه برداشت از بانک‌مرکزی جبران کرد، نمی‌توان به سراغ طرح‌های نیمه‌تمام رفت؛ چرا که اضافه‌برداشت خود موجب افزایش تورم می‌شود.
هم‌اکنون اصلی‌ترین موضوع مقامات اقتصادی، کنترل تورم و ارائه راهکارهایی برای حل کسری بودجه بدون اضافه‌برداشت از بانک مرکزی و بدون افزایش پایه پولی است. تا زمانی که کسری بودجه وجود دارد و محل درآمدش مشخص نیست قاعدتا نمی‌توان برای تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام اقدامی کرد. از این‌رو باید تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام به سال بعد موکول شود. البته باید دید از چه محلی می‌توان تامین وجه و منابع مالی را انجام داد. از آنجا که طرح‌های انتفاعی این خاصیت را دارند که به سودزایی برسند، توزیع اوراق بهادار برای مشارکت در تکمیل این طرح‌ها می‌تواند کمک مؤثری باشد. بعدها می‌توان از طریق کسب درآمد از این طرح سودزایی کرد و سود اوراق را پرداخت کرد.
البته توزیع اوراق بهادار باید هدفمند و از روی تفکر و برنامه‌ریزی اقتصادی صورت گیرد. اگر غیراز این باشد این اقدام خود بسیار خطرناک است؛ چرا که باید در سال‌های آتی به فکر بازپرداخت سود اوراق بود و اگر فکر و محلی برای بازگشتش نباشد، خود بار مضاعفی روی دوش دولت خواهد شد و هزینه‌های جاری دولت را افزایش می‌دهد اما اگر توزیع اوراق در جهت تکمیل طرح‌های انتفاعی انجام شود، به‌ویژه طرح‌های نیمه‌تمامی که بخشی از پول آن تزریق شده و به‌سرعت به بهره‌برداری می‌رسند، از این طریق بعد از درآمدزایی موجب بازپرداخت سود و ایجاد درآمد مازاد برای دولت می‌شود. دولت بین طرح‌های انتفاعی و غیرانتفاعی باید اولویت‌بندی کند و البته باید طرح‌های انتفاعی در اولویت قرار‌گیرد. این اقدام حتی موجب توسعه و اشتغال خواهد شد. یکی از راه‌های ایجاد تولید و خروج از حالت رکود اتمام طرح‌های نیمه‌تمام است و اگر به این شکل انجام شود مزایای خوبی برای کشور ایجاد می‌کند.
ناتمام ماندن طرح‌ها صددرصد به‌دلیل خواب سرمایه به اقتصاد کشور ضرر می‌رساند اما می‌توان جلوی ضرر را با راهکار مناسب گرفت. اگر امسال با شتابزدگی مبلغی پول تزریق شود اما طرح تکمیل نشود، دولت دوباره گرفتار کسری بودجه بیش از پیش خواهد شد.
اقتصاد ایران حلقه‌ای به هم پیوسته است. ممکن است بتوانیم طرح‌های نیمه‌تمام را تکمیل کنیم اما با کسری بودجه و با اضافه برداشت مواجهیم و به‌واسطه آن می‌خواهیم حجم نقدینگی را بالا ببریم و از سوی دیگر به‌واسطه این اقدامات تورم بالا می‌رود و خود آن طرح‌ها با افزایش قیمت مواجه می‌شوند. پس باید تورم را کنترل و برای تامین بودجه اقدام کرد و در نهایت به سراغ تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام رفت.
اگر قبل از ساماندهی کسری بودجه، دولت برای تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام اقدام کند، از هر سو باعث ضرر اقتصادی خواهد شد. بنابراین باید پرونده طرح‌های نیمه‌تمام طوری مورد‌بررسی قرار‌بگیرند که در متغیر اقتصاد کلان ما کمترین آسیب رخ دهد.
به هر حال در طرح‌های نیمه‌تمام انتفاعی انتشار اوراق می‌تواند گزینه مناسبی باشد مشروط بر اینکه دولت با توزیع اوراق بهادار برای اهداف دیگر با کسری بودجه مواجه‌نشود. دولت می‌تواند هر سال با تجهیز منابع و فرصت‌هایی که برای درآمدهای خود ایجاد می‌کند، به تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام اقدام کند تا با خواب سرمایه دچار ضرر اقتصادی نشود.
سازمان برنامه‌و‌بودجه باید متولی طرح‌ها باشد و بدون مجوز این سازمان مبتنی بر نظام تامین مالی دقیق، طرحی آغاز نشود. اگر این شیوه اجرا شود و باز هم طرحی نیمه‌تمام باقی بماند، سازمان برنامه‌و‌بودجه باید پاسخگو باشد زیرا طرح‌های نیمه‌تمام به معنی از‌دست‌رفتن سرمایه‌های ملی هستند. برای بسیاری از طرح‌ها ۱۰۰ واحد هزینه شده است اما به‌دلیل نیمه‌تمام ماندن، ۱۵۰واحد برای جلوگیری از فرسودگی آن خرج شده است و به همین دلیل این طرح‌ها دیگر کارایی لازم را ندارند.