اردن؛ هاب جدید انرژی خاورمیانه

شرایط آینده منطقه خاورمیانه تا اندازه زیادی به معادلات انرژی گره خورده است؛ معادلاتی که می‌تواند کشورها را نسبت به یکدیگر در موضع ضعف و یا قدرت قرار دهد. عنصر کلیدی در این معادلات، میزان دسترسی کشورها به منابع حیاتی نظیر گاز و آب و البته توسعه زیرساخت‌های لازم برای تامین انرژ‌های جدید و تجدیدپذیر است. بدون شک این معادلات برای منطقه‌ای که با بحران آب روبه‌رو است و در سال‌های آینده خشکسالی بی‌سابقه‌ای را تجربه خواهد کرد، اهمیتی دو چندان دارد. برای درک بهتر تأثیر این معادلات بر آینده زندگی در خاورمیانه، می‌توان نگاهی به منازعات آبی میان مصر و اتیوپی و یا عراق و ترکیه انداخت. همچنین بحران نظامی امنیتی در حوزه شرقی دریای مدیترانه بر سر کشف منابع جدید گاز نیز نشانه‌ای دیگر از تأثیر معادلات انرژی بر آینده منطقه است. در این میان یکی از کشورهایی که تلاش دارد موقعیت نسبتا ضعیف کنونی خود در منطقه را از طریق سرمایه‌گذاری ویژه در حوزه انرژی تغییر دهد، اردن است. اردن در ادبیات سیاسی جهان عرب طی دهه‌های گذشته به دیواری برای صیانت از رژیم صهیونیستی مشهور بوده است؛ کشوری کوچک و فقیر که بدون حمایت‌های مالی و سیاسی غرب، قادر به ادامه حیات نیست و بر این اساس باید نقش موردنظر آنها در منطقه (صیانت از امنیت اسرائیل در مرزهای غربی) را ایفا کند. این کشور در دوران ترامپ به‌دلیل مخالفت با طرح موسوم به «معامله قرن»، ازسوی حامیان غربی خود تحت فشارهای شدیدی قرار گرفت تا جایی که برای نخستین بار شاهد اعتراضات معیشتی مردم در خیابان‌ها بود، اما با شکست ترامپ و روی کار آمدن دمکرات‌ها، شرایط تا حد زیادی تغییر کرده است. دولت بایدن طی یک سال گذشته، بارها حمایت خود از نقش منطقه‌ای اردن را اعلام کرده و دست کم نزدیک به یک میلیارد دلار برای بهبود شرایط اقتصادی در اختیار این کشور قرار داده است. اما مهم‌تر از تمام این کمک‌‎های مقطعی، حمایت آمریکا از چشم‌انداز اردن برای تبدیل شدن به «هاب انرژی» در غرب خاورمیانه است؛ هدفی که می‌تواند نقش و موقعیت این کشور عربی کوچک و فقیر را در منطقه برای همیشه تغییر دهد.

کریدور انرژی از اردن می‌گذرد  
«هاب انرژی منطقه»؛ این تعبیر طی سال‌های اخیر به بخش ثابتی از ادبیات سیاستمداران اردنی برای توصیف نقش این کشور در دهه‌های آینده تبدیل شده است. اما مکانیسم دستیابی به این هدف چیست و چگونه کشوری کوچک (با مساحتی معادل یک سوم سوریه) و جمعیت کمتر از 11میلیون می‌خواهد یکی از کانون‌های صادرات و انتقال انرژی در سطح منطقه‌ بزرگی همچون خاورمیانه باشد؟ برای پاسخ به این سؤال باید مروری بر مهم‌ترین پروژه‌های زیرساختی اردن داشت که هزینه هنگفتی برای آن صورت گرفته و البته با سرعت در حال توسعه است؛ ساخت خط لوله انتقال نفت از عراق به بندر عقبه (و پس از آن صادرات نفت به مقاصد مختلف نظیر لبنان، ترکیه و حتی اروپای شرقی با هزینه‌ای کمتر نسبت به گذشته)، توسعه زیرساخت‌های تولید برق، افزایش ظرفیت بنادر اردن، تقویت پالایشگاه‌های داخلی به‌منظور دریافت نفت خام از عراق و صادرات محصولات پتروشیمی به کشورهای مجاور و البته تکمیل خط لوله گاز از مبداء مصر. باید توجه داشت که بخش مهمی از چشم‌انداز انرژی اردن از مرحله سیاست‌های کلی عبور کرده و به‌زودی طی سال‌های آینده، در قالب توافقات اقتصادی وارد فاز اجرایی خواهد شد. ازجمله این موارد صادرات گاز مصر از طریق اردن به لبنان و سوریه و همچنین صادرات برق تولید شده در اردن به عراق، لبنان و فلسطین (بخش تحت کنترل تشکیلات خودگردان) تا پیش از سال 2024است. بدون شک تکمیل این پروژه‌ها علاوه بر تقویت نقش اردن در بازار منطقه‌ای انرژی، بخش مهمی از نیازهای داخلی این کشور را نیز پوشش می‌دهد. اردن تا سال 2014حدود 88درصد از انرژی مورد مصرف خود را از طریق واردات تامین می‌کرد، اما طی 6سال گذشته در سایه کشف منابع گازی جدید، افزایش تولید انرژی‌های تجدید پذیر و همچنین اصلاح الگوی مصرف، موفق شده این میزان را تا کمتر از 80درصد کاهش دهد. براساس اعلام ملک عبدالله، پادشاه اردن، استراتژی این کشور در حوزه بازار داخلی انرژی حول 4محور تعریف می‌شود:
1- امنیت دسترسی به انرژی (با توجه به تبدیل شدن اردن به هاب انتقال انرژی‌های نفت و گاز، تحقق این هدف قطعی است)
2- تامین انرژی پایدار با قیمت ارزان برای شهروندان
3- افزایش استفاده از منابع داخلی و تداوم اصلاح الگوی مصرف (اردن این سیاست را از نزدیک به یک دهه قبل با حذف تدریجی یارانه‌های انرژی دنبال می‌کند)
4- متنوع ساختن منابع انرژی عمومی(سهم انرژی‌های تجدید پذیر در بازار داخلی اردن تا سال 2030به بیش از30درصد افزایش می‌یابد)

عبور تدریجی از بحران آب
اردن طی سال‌های گذشته به‌دلیل دست اندازی‌های غیرقانونی رژیم صهیونیستی به منابع آبی فلسطین با بحران در این حوزه روبه‌رو بوده است. اما به‌نظر می‌رسد با چشم‌انداز جامع این کشور برای انرژی، سایه بحران آب نیز به‌تدریج از سر اردنی‌ها دور خواهد شد. به‌گفته هاله زواتی، وزیر انرژی و ثروت‌های معدنی اردن، این کشور با تکمیل پروژه‌های سد‌سازی‌ خود طی سال‌های آینده، به ذخایر بیشتری از منابع آبی دست می‌یابد. تامین مالی این پروژه‌های پر هزینه با استقراض بانک مرکزی اردن از صندوق بین‌المللی پول صورت می‌گیرد. هم‌اکنون اردن یکی از فقیرترین کشورهای جهان در حوزه منابع آبی به شمار می‌رود. این در حالی است که به‌دلیل افزایش جمعیت و همچنین رشد تعداد پناهجویان ساکن در اردن، تقاضای آب در این کشور نیز به‌طور چشمگیری رو به افزایش است. براساس آمار منتشر شده از سوی وزارت انرژی، بیش از 50درصد مصرف آب اردن مربوط به بخش کشاورزی است. این وضعیت قرار است تا سال2030با استفاده از تکنولوژی‌های نوین و اصلاح الگوی مصرف تا کمتر از 40درصد کاهش یابد. همچنین بخش مهمی از حجم مصرفی آب اردن هم‌اکنون با استفاده از آب‌های سطحی تامین می‌شود. این کشور در نظر دارد تا با دستیابی به کمک‌های مالی جدید و استفاده از تکنولوژی‌های روز، سهم خود از منابع عمیق آبی را هم افزایش دهد. این روش تا‌کنون از سوی عراق مورد استفاده قرار گرفته است؛ بر این اساس شرکت فرانسوی توتال به‌عنوان بخشی از قرارداد سرمایه‌گذاری 30میلیارد دلاری خود در عراق موظف شده حجم منابع آبی این کشور را از طریق حفاری‌های عمیق در نزدیکی خلیج‌فارس افزایش دهد. به نوشته روزنامه العربی الجدید، برخلاف عراق که در این زمینه از توان فنی شرکت‌های فرانسوی و چینی استفاده می‌کند، نگاه اردن بر همکاری با شرکت‌های آلمانی متمرکز است.