جغرافیای سالمندی در ایران

 بنا بر اعلام معاون پژوهشی مرکز تحقیقات سلامت سالمندان، طی ۵دهه اخیر نرخ سالمندان کشور از ۵ به ۱۰درصد رسیده است و پیش‌بینی می‌شود این نرخ در ۵۰سال آینده ۳برابر شود و در سال۱۴۵۰ به حدود ۳۰درصد برسد. فرشاد شریفی با بیان اینکه ایران از جوامعی است که سرعت بیشتری در سالمند شدن جامعه را تجربه می‌کند، گفت این تغییرات سریع دموگرافیک موجب تغییرات جدی در نیازها ازجمله نیاز به خدمت سلامت می‌شود و می‌تواند تمام ارکان جامعه ازجمله چرخه تولید را در کشور متأثر کند.به‌گزارش همشهری، علیرضا رئیسی، معاون بهداشت وزارت بهداشت هم چند روز پیش با اشاره به این آمار هشدار‌دهنده اعلام کرد که سالمند سالم برای هر کشوری یک سرمایه است، ولی این سلامت نیازمند ایجاد زیرساخت‌های لازم و برنامه‌های مدون و قوی است.این هشدارها و تأکید بر اجرای سند سالمندی در کشور در شرایطی مطرح می‌شود که شهرها و استان‌های مختلف کشور هر یک تجربه متفاوتی نسبت به سالمندی دارند؛ در شرایطی که سیستان و بلوچستان با 3.2 و بوشهر با 4.2درصد جمعیت همچنان پایین‌ترین نرخ سالمندی را در اختیار دارند، گیلان با 13.2 و مازندران با 12.1درصد دارای پیرترین جمعیت هستند.

   گیلان، پیرترین استان کشور

گیلان از نظر نرخ سالمندی در کشور، سرآمد است. در آماری که پیش‌تر در همایش ملی سالمندی در استان ارائه شد، گیلان با 3درصد نرخ سالمندی بالاتر از میانگین کشوری، سالمندترین استان معرفی شد، اما آنچه در سال‌های اخیر بیشتر از آن به‌عنوان تهدید یادشده، کاهش نرخ ولادت و بی‌علاقگی مردم استان به فرزندآوری بوده است. مدیرکل ثبت احوال گیلان با بیان اینکه این استان پایین‌ترین نرخ رشد جمعیت کشور را دارد و با 13.2 درصد جمعیت بالای 60سال پیرترین استان کشور محسوب می‌شود، می‌گوید: تغییرات فرهنگی در مردم عامل اصلی کاهش باروری است و به‌طور کلی، کاهش ولادت و ازدواج سال‌هاست گریبانگیر گیلان شده. حسن وفایی با بیان اینکه جوانان گیلانی تا چند سال بعد از ازدواج از فرزندآوری خودداری می‌کنند، می‌افزاید: این امر در گیلان به‌شکل نانوشته‌ای به فرهنگ مردم تبدیل شده است؛ کما اینکه بسیاری از جوانان بعد از ازدواج برای اشتغال از استان مهاجرت می‌کنند. همچنین نرخ رشد جمعیت در گیلان به 0.4 رسیده و بر این اساس گیلان و شهرستان املش طبق آمارها، سکاندار پیری جمعیت در کشور شناخته شده‌اند. طبق سرشماری‌ عمومی نفوس و مسکن در گیلان در مدت این دوره‌ 35ساله(90-1355)  سهم جمعیت استان از جمعیت کل کشور پیوسته در حال کاهش است؛ به‌نحوی که در سال1355 معادل 4.7درصد جمعیت کشور در گیلان زندگی می‌کردند و در سال1365 این میزان به 4.2درصد و در سال1375 به 3.7درصد کاهش پیدا کرد.

   شتاب سالمندی در مازندران

سالمندی جمعیت در مازندران طی سال‌های اخیر با شتاب بیشتری نسبت به بسیاری از استان‌ها رشد کرد؛ به‌طوری که مازندران پس از گیلان دومین استان سالمند کشور محسوب می‌شود. طبق آمارهای رسمی اکنون 12.1درصد از جمعیت 3میلیون‌و300هزار نفری مازندران را سالمندان تشکیل می‌دهند که حدود 2.5درصد بیشتر از میانگین جمعیت سالمند کشور است. هم‌اکنون حدود 403هزار سالمند در مازندران زندگی می‌کنند که زنان با سهم 207هزار نفری، سهم بیشتری از این جمعیت سالمند دارند. البته فقط 5درصد سالمندان مازندران به نگهداری کامل و خدمات توانبخشی نیاز دارند و عمده سالمندان این استان مستقل زندگی می‌کنند، اما این وضعیت جمعیتی وقتی در کنار آمارهای زاد و ولد در مازندران قرار می‌گیرد از افزایش نگران‌کننده جمعیت سالمند استان تا یک دهه آتی خبر می‌دهد. درحالی‌که مازندران با میانگین سنی بیش از 34سال پس از گیلان شرایط مطلوبی از نظر جمعیتی ندارد، نگاهی به آمارهای مربوط به ازدواج و فرزندآوری در مازندران نشان می‌دهد که این استان با سرعت به‌سمت افزایش آمارهای سالمندی پیش می‌رود. از یک‌سو سن ازدواج در مازندران بالاتر از میانگین کشوری است و از سوی دیگر طی سال‌های اخیر آمارهای مربوط به ازدواج در استان کاهش و تعداد طلاق‌ها افزایش یافته است. دقیقا یک‌دهه پیش میانگین سن ازدواج مردان مازندران حداکثر 24 سال و زنان این استان نهایتا 19سال بود، اما اکنون این میانگین سنی برای مردان و زنان این استان به‌ترتیب به 31 و 26سال رسیده؛ در حالی است که میانگین کشوری سن ازدواج زنان و مردان ایرانی به‌ترتیب 24.8 و 29.7 است. تعداد ازدواج‌ها نیز در این استان کاهش و تعداد طلاق‌ها افزایش یافته است؛ تا جایی که به آمار تقریبی یک طلاق به ازای هر دو ازدواج در مازندران نزدیک شده است. همه این مسائل بر فرزندآوری به‌عنوان یکی از عوامل مؤثر بر کاهش میانگین سنی جمعیت یک جامعه تأثیر مستقیمی دارد؛ کما‌اینکه آمارها نشان می‌دهد مازندران باز هم پس از گیلان دومین استان از نظر نرخ پایین فرزندآوری در کشور است. به این موضوع باید افزایش گرایش به تک‌فرزندی در خانواده‌های مازندرانی را طی 2دهه اخیر نیز افزود. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند درصورت استمرار این وضعیت جمعیتی در مازندران، تا یک دهه آتی تعداد سالمندان در این استان افزایش چشمگیری خواهد یافت. البته به این عوامل جمعیتی می‌توان اثرگذاری مهاجرت‌ها به مازندران طی سال‌های اخیر و سال‌های پیش‌رو را نیز افزود که می‌تواند سهمی در افزایش آمارهای سالمندی استان داشته باشد. فرزاد گوهردهی، مدیرکل بهزیستی مازندران به همشهری می‌گوید: پیش‌بینی می‌شود با استمرار این وضعیت تا حدود یک‌دهه آینده سهم 12درصدی سالمندان از جمعیت مازندران بیش از دوبرابر افزایش یابد و به حدود 30درصد جمعیت استان نیز برسد. آنچه از آمارهای جمعیتی مازندران برمی‌آید، نشان می‌دهد جمعیت این استان با سرعت بیشتری نسبت به جمعیت کل کشور در حال پیر شدن است و این موضوع می‌تواند در سال‌های آینده مازندران را با چالش جمعیتی مواجه کند.

   سالمندی در آذربایجان‌شرقی و مهاجرت جوانان

آذربایجان‌شرقی در ۲۰سال گذشته روند سریعی را در سالمندی طی کرده و در آخرین بررسی‌های انجام شده و طبق اعلام مسئولان ثبت احوال، بین ۵استان سالمند کشور قرار دارد. این استان حدود۵۰۰هزار نفر سالمند بالای۶۰سال دارد که بنابر پیش‌بینی مسئولان این جمعیت در حال افزایش است. مدیرکل بهزیستی آذربایجان‌شرقی با بیان اینکه کمتر از ۸درصد جمعیت سالمندی استان تحت پوشش بهزیستی قرار دارد به همشهری می‌گوید: حدود ۳۰هزار نفر از جمعیت سالمندی تحت پوشش قرار دارند که کمتر از ۱۳هزار نفر مستمری‌بگیر این مرکز و ۱۷هزار نفر نیز خدمات‌بگیر غیرمستمر هستند. فرگل صحاف یکی از مشخصات خوب فرهنگی و اجتماعی استان را پذیرش سالمندان توسط خانواده‌ها می‌داند و می‌افزاید: اغلب سالمندان استان همراه با خانواده و در کنار فرزندانشان زندگی می‌کنند.
مسئولان برنامه‌ریزی استان معتقدند، افزایش درصد جمعیت سالمندی در استان ناشی از مهاجرت نیروهای جوان و نخبه به خارج از استان است.
رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی با اشاره به جمعیت سالمندی در استان به همشهری می‌گوید: این جمعیت بیشتر نشات گرفته از مهاجرت جوانان نخبه و متخصص است که نسبت جمعیت را تغییر می‌دهد و تعادل به هم می‌خورد.
داوود بهبودی با بیان اینکه‌ آذربایجان‌شرقی یکی از مهاجرفرست‌ترین استان‌هاست، می‌افزاید: بیشتر این مهاجران جوانان کارآفرین و نخبه هستند، ولی با این حال نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای زندگی بهتر سالمندان هستیم.

 
نگاهی به جدول سالمندی در سال‌های گذشته گویای آن است که نرخ سالمندی در استان‌ها به سرعت در حال پیشروی است؛ به‌طوری که هم‌اکنون 14استان گیلان، مازندران، آذربایجان‌شرقی، اصفهان، کرمانشاه، مرکزی، اردبیل، لرستان، یزد، زنجان، سمنان، خراسان رضوی، البرز و تهران نرخی بالاتر از 10درصد و میانگین کشوری دارند. کردستان، خراسان‌جنوبی و قزوین هم با اعداد9 و بالاتر فاصله زیادی با میانگین کشوری ندارند و با شتاب در حال رسیدن به عدد میانگین 10درصد هستند.چهارمحال‌وبختیاری، ایلام، آذربایجان‌غربی، کهگیلویه‌وبویراحمد، قم، گلستان، همدان، فارس، هرمزگان، خوزستان، خراسان شمالی و کرمان با نرخ 5 تا 9درصد، جمعیت جوان‌تری نسبت به میانگین کشوری دارند.

  مکث
نرخ سالمندی و مهاجرت  

بررسی‌های جمعیتی نشان می‌دهد علاوه بر نرخ ازدواج، فرزندآوری و ولادت، مهاجرت نیروی کار و نرخ محرومیت و مهاجرت‌های درون کشوری هم بر جوانی یا پیری جمعیت تأثیر دارند. براساس بررسی جمعیتی استان‌های واقع در یک‌سوم شمالی کشور که شرایط اقلیمی بهتری دارند، 52درصد جمعیت (طبق سرشماری سال95) در آذربایجان‌غربی و شرقی، اردبیل، البرز، تهران، خراسان‌رضوی و شمالی، زنجان، قزوین، گلستان، گیلان و مازندران (21درصد مساحت کشور) زندگی می‌کنند؛ آماری که طی سال‌های 85 تا 95 با شروع روند فزاینده مهاجرت‌ها افزایش هم یافته است. استان‌های ذکر شده عموما در رده‌های بالایی نرخ سالمندی قرار دارند و بررسی‌ها نشان می‌دهد بسیاری از مهاجران به استان‌ها علاوه بر نیروی کار، جمعیت سالمند هستند که ترجیح داده‌اند دوره سالمندی خود را در مناطق خوش آب‌وهوا‌تر سپری کنند. بررسی جمعیت 5استان مهاجرفرست یعنی خوزستان، سیستان‌وبلوچستان، یزد، کرمان و اصفهان هم نشان‌دهنده آن است که این استان‌ها نرخ سالمندی پایین‌تری دارند.