پیمان‌نامه حقوق کودک چطور متولد شد؟

هدا عربشاهی ـ روزنامه‌نگار

هر دختر و پسری با مجموعه‌ کاملی از حقوق‌ زاده می‌شود و حقوق همه کودکان جهان جدای از آنکه در چه نقطه‌ای از سیاره زمین زندگی می‌کنند، باید رعایت شود. از آنجا ‌که، بعضی از مردم این حقوق ذاتی را نادیده می‌گیرند یا پایمال می‌کنند، مجمع عمومی سازمان ملل متحد با هدف پیشگیری از سلب حقوق به‌حق کودکان در 20نوامبر 1989پیمان‌نامه حقوق کودک را در 54ماده تصویب کرد و از 2سپتامبر 1990اجرای مفاد آن الزامی شد. تا 24شهریور 1400از 197کشور عضو سازمان ملل متحد 196کشور این پیمان‌نامه را پذیرفته‌اند و ایالات‌متحده آمریکا تنها کشوری است که تاکنون از تصویب آن امتناع کرده است.

ایران در مارس 1994و 5سال پس‌از تصویب پیمان‌نامه حقوق کودک در مجمع‌ عمومی سازمان ملل این کنوانسیون را مشروط بر آن پذیرفت که در هر مورد و هر زمان که مفادش در تعارض با قوانین داخلی و موازین اسلامی باشد از طرف ایران لازم‌الاجرا نباشد.
پیمان‌نامه حقوق کودکان برپایه سند قدیمی‌تر «اعلامیه حقوق کودک» در سال 1923به‌دست بنیانگذار سازمان نجات کودکان نوشته شده است. این معاهده حقوق بشر مخصوص افراد زیر18سال، دسترسی به نیازهای ضروری شامل غذای مناسب، آب سالم، امکان تحصیل و دریافت شناسنامه، امکان بیان عقاید و انتخاب دین، امکان دسترسی به فرصت‌های متناسب با سن، امکان دریافت حفاظت از آسیب‌های جسمی و روانی و فرصت صحبت‌کردن با بزرگسالان را شامل می‌شود.
چهار هسته اصلی پیمان‌نامه حقوق کودک عبارتند از:
هیچ کودکی نباید از تبعیض رنج ببرد.
وقتی درخصوص کودکان تصمیم‌گیری می‌شود، باید بهترین مصالح آنها مدنظر قرار گیرد.
کودکان باید رشد کنند و حق حیات داشته باشند.
کودکان حق دارند آزادانه عقاید و نظرات‌شان را ابراز کنند و این نظرات در تمام مسائلی که به آنها مربوط می‌شود، باید مورد توجه قرار گیرد.
هر کشوری که پیمان‌نامه بین‌المللی حقوق کودک را تصویب کرده، موظف است مفاد آن را در قوانین داخلی‌اش اجرا کند و ظرف 2سال پس ‌از تصویب و پس ‌از آن هر 5سال، گزارشی دوره‌ای را به کارگروه حقوق کودک ملل متحد ارائه و در آن، وضعیت کودکان را در آن کشور تشریح کند و درباره اقدامات دولت برای احقاق حقوق کودکان توضیح دهد.

حق بهداشت و حمایت‌های درمانی
پیمان‌نامه حقوق کودک به مراقبت‌های بهداشتی و درمانی کودکان توجه ویژه می‌کند و دراین‌خصوص می‌گوید که در همه تصمیمات و حل اختلاف‌نظرهای میان والدین و کارکنان بهداشت و درمان، منافع کودک باید در درجه اول اهمیت قرار گیرد. حق کودک برای بیان آزادانه دیدگاه‌های خودش محفوظ است و بنابراین، دیدگاه‌های کودک هم در تعیین آنچه به نفعش است، نقش محوری ایفا می‌کند. هر کودک‌ حق زندگی دارد و از این‌رو، کشورها باید تمام تلاش خودشان را برای اطمینان از بقا و رشد مناسب کودک انجام دهند و این مسئله باید بخشی از تمام ارزیابی‌هایی باشد که درخصوص منافع کودک اتخاذ می‌شود. به بیانی ساده، رعایت این اصول می‌تواند از نقض حقوق دیگر ازجمله حق سلامت کودک جلوگیری کند.
پژوهشی که سال 2019 به‌مناسبت 30سالگی تصویب پیمان‌نامه حقوق کودک در نشریه تخصصی BMC International Health and Human Rights منتشر شد به بررسی تأثیرات مثبت اصول این پیمان‌نامه در افزایش نرخ واکسیناسیون عمومی کودکان و کاهش مرگ‌ومیر آنها بین سال‌های 1995تا 1990پرداخت.
این پژوهش نشان می‌دهد  که مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان زیر5‌سال در بازه زمانی پنج‌ساله بین 1990تا 1995به‌ترتیب 53و 56درصد کاهش یافت و از شیوع کوتاهی قد کودکان زیر5‌سال 56درصد کاسته شد. نرخ واکسیناسیون برای دوز سوم واکسن دیفتری، کزاز و سیاه‌سرفه 11درصد، برای دوز اول واکسن حاوی سرخک 12درصد، برای دوز سوم واکسن فلج اطفال 10درصد و واکسن ب‌ث‌ژ برای پیشگیری از سل 7درصد افزایش یافت. همچنین دسترسی به آب سالم و بهداشت عمومی از سال 2000 به‌ترتیب 8و 9درصد بیشتر شد. البته به‌گفته این محققان، نمی‌توان لزوما این پیشرفت‌ها را به‌طور کامل به پیمان‌نامه حقوق کودکان نسبت داد زیرا بیشتر معیارهای رفاه کودکان به‌طورکلی با گذشت زمان و حتی پیش‌ از این پیمان‌نامه رو به بهبود بود و سایر تلاش‌های جهانی برای ارتقای کیفیت زندگی کودکان در 30سال گذشته در کنار مفاد این کنوانسیون به این پیشرفت کمک کرده‌اند که از آن‌جمله می‌توان به کارزار ایمن‌سازی جهانی کودکان از صندوق کودکان سازمان ملل متحد در سال 1985، اجلاس جهانی کودکان در سال 1990و اهداف توسعه هزاره در سال2000 اشاره کرد. اما به‌هررو، نمی‌توان چشم‌اندازهای اجرایی این پیمان‌نامه را در پیگیری این برنامه‌ها نادیده گرفت زیرا این پژوهشگران با تمرکز بر دوره 1991تا 1993- سالی که بعضی کشورهای گروه، پذیرش کنوانسیون حقوق کودک را آغاز کردند- دریافتند که در این دوره تأثیر این پیمان‌نامه بر کاهش مرگ‌ومیر کودکان زیر 5سال به حدود یک تا 2مرگ در هزار تولد و گستردگی نرخ واکسیناسیون به‌طور متوسط حدود 4تا 5درصد افزایش یافت.
یکی از مسائلی که در یک‌سال‌ونیم عالم‌گیری کووید- 19 اهمیت بسیار زیادی پیدا کرده است، بهداشت جسمی و روانی کودکان است. درحال‌حاضر، از 2.2میلیارد کودک جهان یک‌میلیارد کودک در فقر زندگی می‌کنند و از امکانات اساسی چون آموزش، آب سالم و مراقبت‌های بهداشتی محروم هستند. عالم‌گیری کووید- 19وضعیت را برای تمام کودکان به‌خصوص کودکانی که در فقر مطلق زندگی می‌کنند، بسیار دشوار کرده است. به‌طوری‌که صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در گزارشی نوشته است که 0.3درصد از کل 2.7میلیون موارد فوت ناشی از کووید-19تا می‌2021(اردیبهشت 1400) مربوط به کودکان و نوجوانان زیر‌20سال بوده که از این تعداد، 60درصد مربوط به فوت نوجوانان 10تا 19سال و 40درصد مربوط به کودکان صفر تا 9سال بوده است.
علاوه ‌بر آسیب‌های جسمی، سلامت روانی کودکان هم در این مدت به‌شدت دچار آسیب شده است. به‌عنوان نمونه، نتایج پژوهشی که گروهی از دانشمندان دپارتمان روانشناسی دانشگاه کالگاری در آلبرتای کانادا انجام داده‌اند نشان می‌دهد که از ژانویه 2020 تا فوریه 2021در سطح جهان، از هر 4کودک و نوجوان زیر‌20سال یک نفر علائم افسردگی بالینی بالا و از هر 5کودک و نوجوان یک نفر علائم بالینی اضطراب را تجربه کرده است. نتایج این پژوهش که در نشریه تخصصی JAMA Pediatrics منتشر شده، حاکی از آن است که مشکلات بهداشت روانی کودکان و نوجوانان درطول عالم‌گیری کنونی احتمالاً دو برابر بیشتر از دوره پیش‌از کووید-19شده است.
باوجوداین، گزارش سالانه یونیسف درخصوص وضعیت کودکان در سال 2020نشان می‌دهد که باوجود عالم‌گیری کووید-19، هلند در حفظ سلامت روان کودکان در رتبه نخست و در حفظ وضعیت جسمی کودکان در رتبه نهم و از نظر یادگیری و مهارت کودکان در رتبه سوم جهان قرار دارد. پس‌از هلند، دانمارک با کسب رتبه‌های پنجم در سلامت روان، چهارم در حفظ سلامت جسمی و هفتم در یادگیری و مهارت کودکان به‌عنوان دومین کشوری شناخته شده است که وضعیت سلامت و رفاه کودکان در آن در بهترین سطح قرار دارد.
نتایج پژوهش اخیر نشان می‌دهد که واکسیناسیون عمومی می‌تواند تا حد چشمگیری از آسیب‌های روحی ناشی از عالم‌گیری بکاهد. بسیاری از کشورها با هدف بازگشت کودکان و نوجوانان به کلاس‌های حضوری و امکان ازسرگیری معاشرت‌های مدرسه، واکسیناسیون افراد زیر 18سال را آغاز کرده‌اند که از آن‌جمله می‌توان به کوبا، چین، شیلی، السالوادور، امارات متحده عربی، آمریکا، انگلستان، فرانسه، دانمارک، آلمان، ایرلند، ایتالیا، اسپانیا، هلند، سوئیس، سوئد، استونی، لیتوانی، اتریش، مجارستان، اندونزی، سنگاپور، ژاپن، فیلیپین، مکزیک، برزیل، جمهوری دمکراتیک کنگو، نیوزلند و هند اشاره کرد.
ایران هم که طی 70سال همکاری با یونیسف و سازمان جهانی بهداشت، واکسیناسیون عمومی کودکان ازجمله ایمن‌سازی گسترده علیه سل که درنهایت منجر به تولید ملی واکسن ضد‌سل شد و همچنین برنامه ریشه‌کنی فلج اطفال را پیش برده است، در روزهای اخیر به جمع کشورهایی پیوسته که واکسیناسیون عمومی کودکان و نوجوانان بالای 6سال علیه کووید-19را تصویب کرده‌است.