گفت‌وگو با محمدرضا شمس، نویسنده و مترجم کتاب‌های کودک و نوجوان
کتاب‌های درسی؛ خالی از آثار نویسندگان مطرح
سعیده مرادی- خبرنگار
محمدرضا شمس، نویسنده و مترجم کتاب‌های کودک و نوجوان است که بیشتر با آثار معروفی مانند پهلوان پنبه، روباه و خروس، حسنی و دیو، قصه‌های علمی و عمو سیبیلو که برخی از آنها در دهه‌های گذشته به کتاب‌های درسی دوران دبستان هم راه یافت شناخته می‌شود. همچنین شمس سال‌ها در مجله‌ها و نشریات ویژه کودکان ازجمله کیهان بچه‌ها قلم زده است. این نویسنده شناخته‌شده و باسابقه ادبیات کودک و نوجوان معتقد است؛ کتاب و آثاری که در این حوزه تولید و منتشر شده نه‌تنها چیزی از گذشته کم ندارد که پیشرفت داشته و بهتر هم شده است. البته شمس تأکید می‌کند که مشکلاتی نظیر کرونا و مشکلات اقتصادی و گرانی کاغذ باعث شده تا در سال‌های اخیر ادبیات کشور دچار افت و مشکل شود که حوزه کودک و نوجوان هم از این جریان مستثنی نیست.
ارزیابی شما از ادبیات کودک و نوجوان و به‌ویژه کتاب‌هایی که طی یک‌دهه اخیر در این حوزه چاپ و منتشر شده چیست و آیا کتاب‌های کودک و نوجوان طی این سال‌ها به لحاظ محتوا پیشرفت داشته است؟
کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان طی یک‌دهه اخیر پیشرفت خوبی داشته است. ما در این سال‌ها نویسنده‌هایی را دیده‌ایم که در کارشان شهامت و نوآوری داشته‌اند و آثار خوبی را روانه بازار کتاب کرده‌اند. ازجمله آنها می‌توانم نویسنده‌هایی چون خانیان، شهاب‌آبادی، صالحی و بسیاری دیگر را نام ببرم که در زمره نویسندگان خوب و توانای ما در حوزه ادبیات کودک و نوجوان هستند. خوشبختانه امروزه نویسنده‌های ما مخاطب خود را به خوبی می‌شناسند و این شناخت باعث شده تا کیفیت آثار تولید شده نسبت به سال‌های گذشته افزایش پیدا کند.
در گذشته به‌ویژه در دهه۶۰ یکسری از کتاب‌های شعر و داستان برای کودکان و نوجوانان داشتیم که به قول معروف گل می‌کردند و حتی در کتاب‌های درسی هم چاپ می‌شدند، اما دیگر این اتفاق نمی‌افتد یا به ندرت شاهد چنین آثاری هستیم. به‌نظر شما ایراد کار از کجاست؟
این موضوع ناشی از ضعف کارها نیست بلکه به سیاست و رویکرد آموزشوپرورش بازمی‌گردد که طی این سال‌ها تغییر کرده است. در گذشته ما به وفور شاهد چاپ آثار نویسندگان و شاعرانی مانند مصطفی رحماندوست و آقای ابراهیمی و حتی برخی آثار خود من و دیگران در کتاب‌های درسی بودیم، اما دیگر خبری از این موضوع نیست؛ آثاری مانند روباه وکلاغ، باز باران با ترانه و آثار دیگر که هنوز در ذهن‌ها باقی مانده است و از حافظه‌ها پاک نمی‌شود؛ آثاری مانند صد دانه یاقوت که بچه‌ها هنوز آن را زمزمه می‌کنند و جزو خاطرات‌شان است؛ آثاری که بچه‌ها با آنها زندگی می‌کردند و به دل و جانشان می‌نشست. در آن زمان در آموزشوپرورش افرادی فعالیت داشتند که خود شاعر و نویسنده بودند و کارهای نویسندگان و شاعران را با دقت می‌خواندند و یکسری از آثار را گلچین می‌کردند و این آثار در کتاب‌ها چاپ می‌شدند، اما امروز دیگر افرادی از این دست در آموزشوپرورش وجود ندارند و به همین دلیل به این مقوله آنچنان که باید توجه نمی‌شود. هم‌اکنون نویسندگان و شاعران صاحب‌نام بسیاری وجود دارند که آثار بزرگی خلق کرده‌اند، اما آثار هیچ‌یک از آنها در کتاب‌های درسی چاپ نمی‌شود و متأسفانه این کتاب‌ها از وجود چنین آثار ارزشمندی تهی شده است.
در اوضاع فعلی به‌دلیل شیوع ویروس کرونا که اغلب بچه‌ها مجبور به ماندن در خانه هستند و امکان تفریح و گردش آنچنانی برای آنها فراهم نیست، خواندن چه کتاب‌هایی را توصیه می‌کنید که هم سودمند است و هم در زمره آثار فاخر و ارزشمند ادبیات کودک و نوجوان قرار دارد؟
کتاب‌هایی مثل «کتاب هستی» فرهاد حسن‌زاده، «کنسرو قول» آقای رجبی، «آبنبات چوبی» نوید سیدعلی‌اکبر و همچنین آثار دیوید آلمو ازجمله کتاب‌هایی است که خواندن آنها را به کودکان و نوجوانان عزیز توصیه می‌کنم. در مجموع مهم‌ترین توصیه‌ای که در این زمینه دارم این است که کتاب‌دوستان و کتابخوان‌ها برای انتخاب و خرید کتاب سراغ انتشاراتی‌های شناخته شده و به قول معروف آنهایی‌که در این حوزه برای خودشان برند محسوب می‌شوند بروند، چون اغلب این کتابفروشیها، آثار خوب و گلچین‌شده‌ای ارائه می‌کنند.
به‌نظر شما کرونا چه تأثیری در حوزه ادبیات کودک و نوجوان گذاشته است؟
کرونا نه‌تنها در حوزه کودک و نوجوان بلکه در همه زمینه‌ها تأثیر منفی داشته است. چون این ویروس به‌طور ناگهانی ظهور کرد و ما آمادگی مقابله با آن را نداشتیم. حتی وقتی واکسیناسیون در همه کشورها شروع شد، در کشور ما خبری از واکسن نبود. همین موضوع به لحاظ روانی آثار سویی به‌دنبال داشت و به اضطراب در جامعه دامن زد. نویسندگان هم وقتی اضطراب به آنها غلبه کند، دیگر نمی‌توانند بنویسند یا کیفیت کارهای‌شان پایین می‌آید. درصورتی که اگر سیاست‌های مقابله با کرونا به درستی دنبال و اعمال می‌شد و واکسیناسیون در کشور ما هم مانند دیگر کشورها به موقع صورت می‌گرفت، آن وقت کرونا می‌توانست فرصتی باشد که نویسنده و شاعر بیشتر بنویسد و حتی آثار بهتری خلق کند، اما از یک‌سو اضطراب و استرس و از سوی دیگر گرانی و تورم و مشکلات اقتصادی آرامش را از نویسندگان و شاعران گرفت و مانع از این شد که مانند گذشته کارهای خوب و باکیفیتی روانه بازار کتاب کنند.
امروزه بسیاری از خانواده‌ها برای سرگرم کردن فرزندان خود به جای کتاب سراغ فیلم و کارتون می‌روند. این موضوع تا چه اندازه می‌تواند روی فکر و ذهن کودک تأثیرگذار باشد؟
به‌نظر من این موضوع مشکل‌ساز نیست، چون کودکان وقتی به یک سنی می‌رسند ناخودآگاه با لذت مطالعه آشنا می‌شوند، اما اگر خانواده‌ها این کار را نکنند بهتر است. سی‌دی باید در کنار کتاب و مکمل آن باشد، نه انتخاب اول و آخر. هرچه بچه‌ها بیشتر با کتاب آشنا شوند بیشتر به سمت مطالعه خواهند رفت و همین امر باعث ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه می‌شود. بنابراین می‌طلبد که خانواده‌ها هرچه بیشتر فرزندان خود را به سمت کتاب و کتابخوانی سوق دهند و فیلم و کارتون جای مطالعه را نگیرد و هرکدام در جای خود استفاده شود.
همانطور که خودتان هم اشاره کردید، متأسفانه این روزها شاهد گرانی کاغذ هستیم و این امر باعث شده تا انتشاراتی‌ها به‌صورت محدود کتاب چاپ کنند. این موضوع تا چه حد می‌تواند در آینده کتاب، به‌ویژه ادبیات کودک و نوجوان تأثیرگذار باشد؟
گرانی کاغذ به حوزه کتاب آسیب جدی وارد خواهد کرد. در گذشته یک رمان تا ۶۰هزار نسخه هم چاپ می‌شد، اما امروز حتی چاپ یک کتاب و رمان معروف و پرمخاطب به بیش از ۱۵هزار نسخه نمی‌رسد! متأسفانه گویا هیچ مسئول و نهادی هم وجود ندارد که بتواند به این مقوله سر‌و‌سامان دهد. جامعه‌ای که سرانه مطالعه پایین است و اوضاع کتاب مناسب نیست، قطعاً به سمت جهان سومی شدن پیش می‌رود. مطمئن باشید اگر در کشور میزان مطالعه بالا بود آمار مرگ‌ومیر کرونا هم به این اندازه بالا نمی‌رفت، چون مطالعه باعث می‌شود تا مردم بیشتر و علمی‌تر با ویروس‌هایی مانند کرونا و آثاری که می‌تواند به‌دنبال داشته باشد آشنا شوند و به تبع آن پروتکل‌ها را بیشتر رعایت می‌کردند و دیگر شاهد این حجم از مرگ‌ومیر نبودیم. قطعاً مطالعه میزان آگاهی را افزایش می‌دهد. در سفری که به آلمان داشتم به چشم خود دیدم که حدود ۹۰درصد مردم در آنجا کتاب به‌دست بودند و مطالعه می‌کردند. فرق کشورهای منظم و پیشرفته با کشورهای جهان‌سوم و کمتر توسعه‌یافته در همین سطح مطالعه است. بنابراین نیاز است که برنامه‌ریزی و کار بیشتری در این حوزه صورت بگیرد و فعالان این عرصه برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت در حوزه کتاب و کتابخوانی انجام دهند تا در ادامه کشور به سمت پیشرفت بیشتر و همه‌جانبه سوق داده شود.
کمی هم از برنامه خودتان بگویید و اینکه هم‌اکنون کتابی در دست چاپ دارید؟
بله، چند کتاب نوشته‌ام که به‌زودی از سوی انتشاراتی‌های مختلف چاپ و روانه بازار می‌شوند. یک مجموعه دارم با عنوان «آمیتیس بی‌کله» که ۴جلد است و ۳جلد آن را نوشته‌ام و یک فصل آن باقی مانده که توسط انتشارات افق چاپ می‌شود. یک کار دیگر هم دارم با عنوان «سیب و جیب» که قرار است به‌زودی توسط کانون پرورش فکری کودک و نوجوان روانه بازار کتاب شود. همچنین یک مجموعه دیگر با عنوان«کلاه سیبیلوم» دارم که آن هم قرار است به‌زودی توسط انتشارات ایران‌بان چاپ و منتشر شود.
