علیرضا زمانی، تهران شناس اتفاقات مهمی که به تولد محله‌های منطقه ۳ امروزی منجر شده را مرور می‌کند
از تفرجگاه شاهان تا محله‌های اعیان نشین
«بحث‌هایی در تاریخ به چشم می‌خورد که از زندگی امامزاده قاضی‌الصابر(ع) در قرن ۸ و ۹ هجری در ده‌ونک یاد می‌کند، از تدریس علوم دینی توسط ایشان در روستا و بعد از فوت این امامزاده، مردم قریه ونک برای او بقعه‌ای می‌سازند.» این یکی از نشانه‌های تاریخ زندگی روستایی در شمال منطقه ۳ است که «علیرضا زمانی» پژوهشگر و تهران‌شناس از آن یاد می‌کند.
البته بعد از توضیحاتی که درباره کشف‌های باستان‌شناسان در این محدوده و پیدا شدن آثاری از تمدن ۳ هزار و ۲۰۰ ساله در قیطریه و دروس می‌گوید، از محله‌های شمالی این منطقه یاد می‌کند که قدمتی همپای قدمت شمیران دارند: «می‌دانیم که منطقه یک، و همچنین بخش‌هایی از مناطق ۲ و ۳ و ۴ امروزی تهران در گذشته در محدوده شمیران قرار داشتند و ازآبادی‌ها و روستاهای این محدوده به شمار می‌رفتند. برای همین هم در شمال منطقه ۳ شاهد وجود پیشینه تاریخی غنی‌تری هستیم.»
- صفویه و نخستین ردپای وقف در شمیران
شمیران در دوره صفویه شرایطی متفاوت از امروز خود داشت. در این دوره شاهان صفوی ارادت بسیاری به حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) و امامزاده حمزه(ع) که در جوار ایشان دفن شده، داشتند. زمانی می‌گوید: «بنا بر روایت‌هایی، شاهان صفوی معتقد بودند که امامزاده حمزه(ع) که در جوار حضرت عبدالعظیم(ع) آرام گرفته، از اجداد آنها است. برای همین توجه ویژه‌ای به این آستان داشتند. در این دوره زمین‌ها و چند پارچه‌آبادی در شمیران و دیگر نقاط اطراف تهران وقف این آستان شد. رد پای نخستین وقف‌ها در شمیران هم به همین دوره و زمان پادشاهی شاه طهماسب برمی‌گردد. روستای زرگنده و منطقه‌ای که به نام چال‌هرز شهرت داشت بخشی از این موقوفات بودند.»
البته در سالیان بعد هم وقف زمین و روستا و ملک در این محدوده ادامه پیدا کرد و تا دوره قاجار همچنان این سنت پایدار بود. اما در این دوره بیشتر موقوفه‌ها مربوط به مرکز و جنوب تهران بود.
- پیدا شدن سر و کله خارجی‌ها
شمیران در دوره قاجار بیش از هر زمان دیگری مورد توجه حکمرانان و همچنین رجال قرار گرفت. همزمان با این اتفاق، محمدشاه، باغی در قلهک به انگلیسی‌ها اجاره می‌دهد تا اعضا و کارمندان سفارت انگلستان به‌عنوان تفرجگاه ییلاقی از آن استفاده کنند. همزمان سفارت روسیه چنین درخواستی از قاجار می‌کند. زمانی می‌گوید: «زمین‌هایی که دولت قاجار به روس‌ها بخشید، همان زمین‌های وقفی زرگنده بود. طبق قانون وقف در این دوره به جای زمین‌های زرگنده زمین‌ها و املاکی در دیگر مناطق و محله‌های تهران وقف شد تا زمین‌های زرگنده آزاد شود و دولت روسیه بتواند به‌عنوان باغ ییلاقی از آن استفاده کند.»
قلهک و زرگنده و دروس و روستاهای دیگر شمیران را در نظر بگیرید که علاوه بر استراحتگاه و اقامتگاه مظفرالدین شاه، در آن باغ‌هایی برای سفیران و نیروهای خارجی ساخته شده بود. همین موضوع باعث شد تا کم‌کم رجال و درباریان و افراد ثروتمند هم به این محدوده رو بیاورند و خواهان داشتن باغ و عمارتی در آن شوند: «این همسایگی با شخصیت‌های مهم سیاسی، به رجال قدرت بیشتری می‌داد و برای همین اغلب آنها خیلی زود در این محدوده از شمیران برای خود عمارتی دست و پا کردند. روستاهای شمیران در دوره قاجار محلی برای تفریح و خوش‌گذرانی جوانان رجال بود و آوازه‌اش خیلی زود در تهران پیچید. در فصل گرم سال جوانان خوش‌پوشی را می‌دیدی که سوار بر اسب، در روستاها و کوچه‌باغ‌ها می‌تازند و از هوای خنک این منطقه لذت می‌برند.»
- راه‌هایی که ما را به شمیران می‌رساند
اتفاق‌های مختلفی از دوره قاجار به بعد دست به دست هم داد تا هر روز بر اهمیت شمیران اضافه شود و مردم بیشتری علاقه‌مند به سکونت در این محدوده شوند. از یک طرف میرزایوسف مستوفی الممالک زمین‌های کشاورزی را در ونک در اختیار ارامنه مهاجر قرار داد و کمک کرد تا در این منطقه کلیسایی برای عبادت بسازند. همین موضوع باعث شد تا این نقطه از شمیران مورد توجه اقلیت‌های مذهبی قرار بگیرد و خیلی زود جمعیت این روستا بیشتر شود. از طرفی مردم این محدوده به دلیل کشاورزی خوب و آب و هوای مناسب، روز به روز به زندگی خود رونق می‌دادند.
ساخت جاده قدیمی شمیران یکی دیگر از عوامل اهمیت پیدا کردن شمیران در دوره قاجار بود. این جاده که برای تردد راحت شاهان قاجار به سمت سلطنت‌آباد و ییلاق‌های شمیران ساخته شده بود، نقش زیادی در شکل‌گیری محله‌های کنونی منطقه ۳ و گسترش آنها دارد. زمانی می‌گوید: «جاده قدیم شمیران که این روزها به نام خیایان دکتر شریعتی می‌شناسیم، کمک زیادی کرد تا روستاهای شمیران بیشتر از گذشته مورد توجه قرار بگیرد. این جاده مسیر رفت‌وآمد مردم و رجال را از دارالخلافه به شمیران هموار می‌کرد.»
- موقوفه‌های تاریخی
آبادی‌های شمیران در دوره قاجار و اوایل پهلوی، عمدتاً به نام افراد بانفوذ دربار و رجال مملکت سند می‌خوردند. از انیس‌الدوله تا مستوفی الممالک و میرزاقلی خان هدایت و خاندان مخبرالسلطنه، خاندان فرمانفرمایان و... و. این افراد اغلب زمین‌ها را به‌صورت اجاره‌های ۹۹ ساله در اختیار کشاورزان و مردم قرار می‌دادند. برای همین سکونت‌های قدیمی در این محله‌ها شکل گرفت در حالی که نسل‌های بعد سندی برای مالکیت خانه و املاک از آن خود نداشتند.
پژوهشگر تهران می‌گوید: «در این دوره شاهد این هستیم که افرادی مثل خاندان هدایت، در روستاهای شمیران بیمارستان و مسجد و... می‌سازند تا مردم و مهاجران از آن استفاده کنند. موقوفات هدایت در دروس و بیمارستان جواهری در اختیاریه چنین ویژگی‌هایی دارند.»
- طولانی‌ترین خیابان خاور میانه
ساخته شدن خیابان ولی‌عصر(عج) (پهلوی سابق) هم اهمیتی به اندازه یا حتی بیشتر از جاده قدیم شمیران داشت. با ساخت این جاده و البته انتخاب کاخ سعدآباد به‌عنوان محل استقرار رسمی حکومت در دوره پهلوی اول، دوباره رجال و وزرا و اعیان راهی شمیران شده و در این محدوده سکونت پیدا کردند.
از زمان ساخته شدن جاد قدیم، روستاهای شمیران از محدوده جنوبی شروع به گسترش کردند و کم‌کم محله‌های تازه‌ای در این محدوده و در دو طرف جاده قدیم شمیران به وجود آمد. در دوره پهلوی با برداشته شدن حصار شهر تهران، خیابان‌ها و کوچه‌ها و محله‌ها از شمال تهران هم به سمت شمیران شروع به گسترش کردند و محله‌های تازه‌تری بالاتر از خیابان انقلاب کنونی به وجود آمد. طولی نکشید که توسعه تهران و البته افزایش جمعیت، فاصله خالی بین تهران و شمیران را هم پر کرد و تا اوایل انقلاب اسلامی همه این محدوده به‌عنوان محله‌های تازه به تهران اضافه شده بودند.
زمانی می‌گوید: «روند رو به رشد جمعیت و سکونت در شمیران تا دهه ۳۰ و ۴۰، با استقرار پهلوی دوم در نیاوران به اوج خود می‌رسد. همه این مسائل از دلایلی است که باعث شده در ۱۵۰ سال گذشته بافت روستایی‌آبادی‌های شمیران تغییر کند و این محدوده همواره محلی برای زندگی مدیران رده بالای دولتی، درباریان و افراد ثروتمند تبدیل شود و هویت امروزی محله‌های مختلف منطقه ۳ را بسازند.»
- باغ‌های از دست رفته/عبدالله انوار/محقق، نسخه‌شناس و تهران‌پژوه
سفارت انگلیس در قلهک، سفارت روس در زرگنده و سفارت ترکیه و آلمان در پل رومی، باغ‌های ییلاقی دارند. قدیمی‌ترین ساختمان دوره قاجار شمیران، در باغ سفارت انگلیس وجود دارد. در تاریخ می‌خوانیم که «محمد علیشاه» در سفارت ییلاقی روس پناهنده و از شاهی خلع شد و سلطنت به فرزندش «احمدشاه» رسید. یکی از مهم‌ترین دوران تحول تاریخ شمیران، وقتی بود که مظفرالدین شاه به دنبال پیدا کردن ییلاقی با آب و هوای خوب و سالم، به توصیه پزشکان دربار، دارآباد را برای اقامت انتخاب کرد.
از همان زمان شاهد هجوم و حضور درباریان و رجال و اعیان تهران در شمیران بودیم. زمین‌های کشاورزی و باغ‌های بسیاری طی سالیان بعد توسط این افراد خریداری و تملک شد و در هرکدام از این باغ‌های چند هکتاری، عمارت‌های مختلفی ساخته شد. علاوه بر محله‌هایی مثل قیطریه و دارآباد و چیذر و...، خوش‌نشینی اعیان خیلی زود به جنوب شمیران هم رسید و دروس و قلهک و زرگنده هم از بافت روستایی و پیشه کشاورزی، به روستاهایی ییلاقی برای اعیان تبدیل شدند. شغل مردم این مناطق هم به مرور تغییر کرد. افراد بسیاری باغ و زمین‌های خود را به رجال و درباریان فروختند و خودشان در این باغ‌ها به سرایداری و رسیدگی به امور روزمره ساکنان باغ‌ها پرداختند.
از طرف دیگر وجود نام‌هایی که در پسوند خود لقب‌های فاخری مثل «سلطنه» را به دنبال می‌کشیدند، مستشاران و خارجی‌هایی که به هر دلیلی پایشان به تهران باز می‌شد را به این منطقه می‌کشاندند. برای همین هم خیلی زود باغ‌های ییلاقی سفارت‌خانه‌های مختلفی در منطقه ۳ کنونی توسط این مستشاران اختیار شد. یکی از مهم‌ترین نکاتی که زندگی در این منطقه را برای مردم در دویست سال گذشته مطلوب می‌کرد وجود قنات‌های پرآب و دسترسی راحت به آب شیرین در شمیران بود.
امروزه با گسترش تهران، همه باغ‌های آن قطعه‌قطعه یا در حال قطعه‌قطعه شدن هستند و نیز همه ده‌های آن کشت‌وبذر را کنار گذاشته و به ساختمان‌های مسکونی یا برج‌های آسمان‌خراش تبدیل شده‌اند. با این حال هنوز تعداد قابل توجهی از قنات‌های پرآب این منطقه زنده هستند.
- محله‌هایی در امتداد تمدن ۳ هزار ساله
محله‌های شمالی منطقه ۳ تهران که در گذشته بخشی از روستاهای شمیران به شمار می‌رفتند، پیشینه‌ای مفصل‌تر از تهران دوره قاجار و صفویه دارند. گمانه‌زنی‌ها زندگی در این منطقه را با تمدن کشف شده در تپه‌های قیطریه و دروس گره می‌زند. جنوبی‌ترین روستاهای «قصران خارج» محله‌های دروس، زرگنده، قلهک و ونک بودند که نامشان همواره در بین ۳۳آبادی پر رونق شمیران به چشم می‌خورد.
نخستین نشانه‌های زندگی در این محله‌ها به بیش از ۳ هزار سال پیش برمی‌گردد. دهه چهل خوشیدی بود که اکتشافات باستانی در تپه‌های قیطریه، پیشینه ذهنی تمدن بشر در تهران را دستخوش تحول کرد. همان سال بود که در محدوده دروس هم اشیای مشابهی پیدا شد و بر این گمانه‌زنی‌ها مهر تأیید زد. اشیای باستانی کشف شده در تپه‌های شمالی تهران در محدوده شمیران، این روزها در موزه ملی ایران باستان و دیگر موزه‌های دوران باستان کشور به چشم می‌خورد.
وجود چنین تمدنی در محدوده محله‌های کنونی قلهک، ده‌ونک، زرگنده و دیگر محله‌ها شمالی منطقه ۳ چندان دور از انتظار هم نیست. نزدیکی به کوهپایه‌های البرز که علاوه بر آب و هوای مناسب، خاک حاصلخیزی هم دارد و زمین‌های سرسبزش محلی بود برای چرای دام‌ها. قرن‌ها و هزاره‌ها از این تمدن گذشته و روستاهای جنوبی شمیران دیگر آن شکل و شمایل گذشته را ندارند. همین ویژگی‌های خوب آب و هوایی و علاقه همیشگی مردم به سکونت در این مناطق امروز باعث شده تا محله‌هایی مثل دروس و قلهک از خوش‌نشین‌ترین محله‌ها شهر تهران باشند؛ موضوعی که البته با ساخت‌وسازهای مداوم و دست‌درازی به محیط‌زیست این محه‌ها، بلای جانشان شده است.
