دیدار با رؤیا صدر، به بهانه تجدیدچاپ کتاب«بیست سال با طنز»
نقش پررنگ مطبوعات در رشد طنز معاصر
مرجان آقبلاغ- خبرنگار
در دوره معاصر، شکوفایی و رشد طنز به‌عنوان مردمی‌ترین و اجتماعی‌ترین بخش از ادبیات، از بستر مطبوعات بوده است. در سال‌های پس از انقلاب این بخش از ادبیات معاصر به‌تناسب رخدادهای سیاسی و شکل‌بندی آرایش نیروهای اجتماعی و نیز میزان آزادی بیان، طی زمان دستخوش تغییر و تحول شده که بررسی این تغییر و تحولات می‌تواند راهگشای پژوهشگران، علاقه‌مندان و فعالان عرصه طنز باشد. به‌تازگی چاپ جدید کتاب«بیست سال با طنز» نوشته رؤیا صدر، طنزنویس و پژوهشگر طنز، به همت نشر هرمس با تجدیدنظر و اضافات منتشر شده است که به بررسی ویژگی‌های طنز مطبوعاتی دودهه پس از انقلاب اختصاص دارد و ترسیم تصویری از تحول این‌گونه ادبی را در رویارویی با رخدادها و جریانات فرهنگی، سیاسی و فکری هدف قرار داده است. از رؤیا صدر تاکنون آثار متعددی در باب طنز ازجمله «اندیشیدن با طنز (15گفت‌وگو درباره طنز)»، «شکرستان (آثار زنان در نشریات طنز)،« شب‌های کوش آداسی (رمان طنز)» و «لطفاً نفس بکشید (مجموعه طنز)» منتشر شده است. به مناسبت انتشار چاپ جدید این کتاب، گفت‌وگویی با او انجام داده‌ایم که در ادامه می‌آید.
چه شد که تصمیم به بررسی طنز پس از انقلاب گرفتید؟
راستش وزارت ارشاد در سال1377 می‌خواست مجموعه‌ای را از آنچه در عرصه ادب و هنر طی 20سال ابتدای انقلاب رخ داده تهیه کند که بخش طنزش را برعهده من گذاشت. نتیجه این پژوهش در سال1381 با عنوان «بیست سال با طنز» از سوی نشر هرمس منتشر شد.
با توجه به ویژگی طنز که با نوعی هنجارشکنی همراه است در گزینش و بررسی مطالب طنز با چه محدودیت‌هایی روبه‌رو شدید؟
طبعاً با خط‌قرمزهای موضوعی و واژگانی روبه‌رو بودم. چون به‌خصوص در آثار هشت‌ماه ابتدای انقلاب هیچ خط‌قرمزی در مطبوعات وجود نداشت و انعکاس تمام و کمال مطالب طنز آن بازه زمانی برایم ممکن نبود. با این حال به اقتضای پژوهشی‌بودن اثر، سعی کردم روایتگر صادقی برای طنز در آن 20سال باشم و تصویری جامع و واقعی از طنز بیست‌ساله ارائه دهم و واقعیت را فدای مصلحت نکنم.
آثار کتاب از نظر قوت و ضعف خیلی افت‌وخیز دارد. ملاک شما برای گزینش آنها چه بود؟
کتاب بیست سال با طنز یک اثر پژوهشی است و بنا نیست مجموعه‌ای از طنزهای قوی را ارائه دهد، بلکه هدف، آشناساختن مخاطب با فضای کار نشریات یا سبک کار برخی طنزنویسان معروف، شاخص یا اثرگذار است؛ بنابراین ممکن است اثری چندان قوی نباشد ولی نقل آن برای انعکاس شرایط طنز در بازه زمانی مورد نظر لازم است.
عنوان کتاب در چاپ دوم همراه با تجدیدنظر و اضافات است. چاپ دوم چه تغییری کرده است؟
راستش بیش از 20سال از تدوین کتاب گذشته بود. برای فراهم‌آوردن چاپ اول محدودیت زمانی وجود داشت و محدودیت‌های معمول دیگر هم به آن اضافه شده بود. برای چاپ دوم فارغ از محدودیت زمانی و محدودیت‌های دیگر، متن را بازبینی کردم تا سر فرصت کاستی‌هایش را برطرف کنم. برخی پیشکسوتان طنز مطبوعاتی پس از انتشار بیست سال با طنز اعتمادشان جلب شد و نکاتی را به من یادآور شدند.
تا جایی که در چارچوب تعریف‌شده و پذیرفته‌شده «چاپ دوم با تجدیدنظر و اضافات» بگنجد بخش‌هایی را که به نظرم غیرلازم می‌آمد حذف کردم و بخش‌های «طنز دانشجویی» و «طنز در مطبوعات محلی» را به کتاب افزودم. زندگینامه‌ها و مطالب و اطلاعات را روزآمد کردم. نمونه آثار را دوباره مرور و بخش‌هایی را جایگزین کردم. در حقیقت متن را دوباره‌نویسی کردم. البته این بار تمرکز را روی طنز مطبوعاتی گذاشتم و سعی کردم تحولات این بخش از ادبیات را در رویارویی با رخدادها و جریانات فرهنگی، سیاسی و فکری بررسی کنم.
چرا بررسی را به طنز مطبوعاتی محدود کردید؟
چون شکوفایی و رشد طنز دوره معاصر، ازجمله پس از انقلاب از بستر مطبوعات بوده است و شناخت طنز امروز بدون بررسی تغییر و تحولات طنز مطبوعاتی ممکن نیست. تمام چهره‌های مهم طنز معاصر ما تقریباً از مطبوعات برخاسته‌اند.
ظاهراً محدوده زمانی را هم گسترش داده‌اید.
بله، همین‌طور است. تغییرات طنز مطبوعاتی را تا سال1383 به کتاب افزودم. درواقع آنچه در طنز دوران اصلاحات رخ داد، یک‌روند به‌هم‌پیوسته است که بررسی بخشی از آن و وانهادن بخشی دیگر تحلیل را دچار نقصان می‌کند و بررسی تحلیلی طنز در سال‌های ابتدایی آن، با درنظرداشتن اثراتی که در سال‌های بعد از خود برجای گذاشت امکان‌پذیر است.
خب، جمع‌بندی شما از سیر طنز مطبوعاتی پس از انقلاب تا 83 چیست؟
طنز مطبوعاتی کلاً متناسب با تحولات سیاسی، اجتماعی و فکری حرکت کرده است. از بهمن57 تا پیش از اجرای قانون مطبوعات (شهریور 1358) دوره آزادی مطبوعاتی بود. طنز این دوره در فضایی آزاد، به‌دور از موانع قانونی حرکت کرد، هرچند به‌دلیل رویارویی با مراکز رسمی یا غیررسمی قدرت، مجبور به رعایت ملاحظاتی بود. از شهریور1358، همزمان با اجرای قانون مطبوعات و تعطیلی چند نشریه طنز، از تعداد نشریات طنز کاسته شد. این روند ادامه پیدا کرد و جنگ، بی‌ثباتی اقتصادی و محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی، عرصه را بر تداوم حیات طنز سیاسی تنگ کرد و طنزهای مطبوعاتی بیشتر به نقد عملکرد گروه‌های ضدانقلاب داخلی و دشمنان خارجی اکتفا کردند؛ همچنین به طرح مسائل اجتماعی یا خانوادگی ضمن رعایت اصول اخلاقی، مشکلات خرد اقتصادی جامعه و مشکلات معیشتی زندگی مردم پرداختند. در‌گذار از سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب، مسئولان نشریات می‌بایست برای هر شماره از نشریه مجوزی جداگانه از وزارت ارشاد دریافت می‌کردند. با این حال گروهی از اهالی طنز با وجود تمام محدودیت‌ها کوشیدند در نشریاتی مثل فکاهیون (توفیقیون) چراغ طنز را روشن نگاه‌دارند.
به نظرم ستون «دو کلمه حرف حساب» نوشته مرحوم صابری در روزنامه اطلاعات که در دی‌ماه1363 شروع شد، الگویی جدید از طنز سیاسی ارائه کرد که اثری تعیین‌کننده بر روند حرکت طنز مطبوعاتی داشت و به شکل‌گیری نشریه گل‌آقا انجامید. انتشار گل‌آقا، باعث تغییر در ساختار برخورد با مسائل سیاسی جامعه در طنز نوشتاری و ترسیمی شد. از سوی دیگر، رویکرد به طنز ادبی، هنری، سینمایی و...، در نشریاتی مثل فیلم، دنیای سخن و نگاه نو، در ارتقای سطح طنز مؤثر بود. همچنین به‌مرور جریانی که طنز را دستمایه طرح اختلافات سیاسی، فکری و اعتقادی نیروهای درون حاکمیت قرار می‌داد در روزنامه‌هایی مثل روزنامه کیهان رشد یافت و بعدها با اوج‌گیری درگیری‌های فکری و سیاسی، شتاب بیشتری به‌خود گرفت و در نشریاتی مثل کیهان هوایی، صبح و بعدها صبح دوکوهه و جبهه انعکاس پیدا کرد. بعد از خرداد76، هم‌راستا با طرح گفتمان‌های توسعه سیاسی و فرهنگی، جریانی در طنز مطبوعاتی رشد کرد که ویژگی آن، انعکاس مسائل سیاسی جامعه با زبانی روزآمد و صریح بود که از خط‌قرمزها فراتر رفت. این جریان که از ستون طنز روزنامه جامعه آغاز شد، با تعطیلی 14نشریه در اردیبهشت1379 و برخوردهای قضایی پس از آن افول کرد ولی از نظر قالب و محتوا، بر حرکت طنز سیاسی تأثیر گذاشت. از پایان دوران اصلاحات همگام با گسترش رسانه‌های مجازی و ایجاد فضای رسانه‌ای نوین از یک سو و تغییر در شکل‌بندی نیروهای سیاسی از سوی دیگر، طنز وارد دوران جدیدی شد اما بیشتر در فضای رسانه‌ای غیررسمی رشد کرد چون تداوم حرکت طنز (به‌خصوص طنز سیاسی) در فضای رسمی مشکل‌تر شده بود. تعطیلی مجله گل‌آقا در1381 نشانه آن بود که پاسخگویی به نیازهای مخاطبان و جامعه فراتر از محدوده تعریف‌شده طنز گل‌آقایی است. تعطیلی ستون‌های طنز سیاسی نشریات (جز روزنامه‌هایی مثل کیهان) و گریز روزنامه‌های تازه انتشاریافته از اختصاص ستونی به طنز سیاسی، نمود دیگری از شرایط بحرانی طنز بود. به‌مرور، جریانی جدید از طنز در میان نشریات جوان‌گرا (مثل چلچراغ و نشریات دانشجویی) رشد کرد که می‌توان آن را «طنز نسل سومی» نامید؛ طنزی که درصدد پیوندزدن طنز با زبان روز نسل جوان و بیان دغدغه‌های این نسل، فراتر از حصارهای سیاسی و اجتماعی بود. رشد و گسترش رسانه‌های ارتباطی در فضای مجازی به تعمیق و بسط این حرکت انجامید.
این جریان، پراکنده، تجربه‌گرا و بیشتر متکی بر تجربه‌های فردی بود تا پشتوانه‌های علمی و تخصصی، ولی از نظر زبانی و مضمونی بر ویژگی‌های طنز مطبوعاتی که عرصه گفتمان‌های رسمی است اثر گذاشت. در سال‌های اخیر نسل جدیدی از طنزنویسان جایگزین نسل دودهه ابتدای انقلاب شده است که از نظر زبانی و مضمونی نگاه دیگری به طنز دارد که تاحدودی برگرفته از زبان و فضای روز جامعه است.
در همینه زمینه :
