دست پر باستان‌شناسان آینده
میراث دیجیتال کاربران شبکه‌های مجازی چه خواهد شد؟
هدا عربشاهی ـ روزنامه‌نگار
سال2019 نتایج پژوهش گروهی از محققان مؤسسه اینترنت آکسفورد منتشر شد که نشان می‌داد طی 50سال آینده تعداد افراد متوفی در فیسبوک از تعداد افراد زنده در این شبکه اجتماعی بیشتر خواهد شد. هرچند این پژوهش فقط درباره کاربران فیسبوک انجام شده اما می‌تواند در مفهومی کلی‌تر چشم‌اندازی از آینده بشر را در مواجهه با میراث دیجیتال و پیامدهای جدی ناشی از داده‌های تولیدشده در شبکه‌های اجتماعی ارائه کند.
پژوهش محققان آکسفوردی که برپایه سطح کاربران سال2018 فیسبوک انجام شده است پیش‌بینی می‌کند تا پیش‌از سال2100 دست‌کم 1.4میلیارد عضو این شبکه اجتماعی خواهند مرد. در این سناریو، تا سال2070 تعداد کاربران متوفی از تعداد کاربران زنده بیشتر خواهد شد و اگر بزرگ‌ترین شبکه اجتماعی دنیا با نرخ کنونی به گسترش خود ادامه دهد تعداد کاربران متوفی در فیسبوک تا پیش از پایان قرن می‌تواند به بیش‌از 4.9میلیارد نفر برسد.
کارل اوهمن، سرپرست این پژوهش می‌گوید: «این آمارها می‌تواند مسائل بغرنج و جدیدی را درباره اینکه چه‌کسی حق مربوط به این حجم از داده‌ها را در اختیار دارد و این داده‌ها چگونه باید به نفع خانواده و دوستان متوفی مدیریت شود و مورخان آینده چگونه می‌توانند از آنها برای درک گذشته استفاده کنند مطرح می‌کند. در سطح اجتماعی، ما تازه شروع به طرح این سؤالات کرده‌ایم و بنابراین، راهی طولانی در پیش داریم. مدیریت بقایای دیجیتال ما درنهایت بر همه افرادی که از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند تأثیر می‌گذارد زیرا همه ما روزی از این دنیا خواهیم رفت و داده‌هایمان را پشت سر به‌جا خواهیم گذاشت و این بخشی از میراث جهانی دیجیتال ماست یا دست‌کم روزی خواهد شد». دیوید واتسون، محقق دیگر این پژوهش، توضیح می‌دهد: «هرگز در تاریخ چنین بایگانی وسیعی از رفتارها و فرهنگ بشر در یک جا جمع‌آوری نشده بود. کنترل این بایگانی، به‌نوعی، کنترل تاریخ ما خواهد بود. ازاین‌رو، مهم است که اطمینان حاصل کنیم دسترسی به این داده‌های تاریخی منحصربه یک شرکت انتفاعی نباشد. همچنین مهم است که مطمئن شویم نسل‌های آینده می‌توانند از میراث دیجیتال ما برای درک تاریخ خودشان بهره ببرند». این تحلیل دو سناریوی حداکثری را پیش‌بینی می‌کند. سناریوی نخست فرض می‌کند که از سال2018 به بعد هیچ کاربر جدیدی عضو فیسبوک نمی‌شود. در این وضعیت، سهم کاربران متوفی در آسیا به‌سرعت افزایش می‌یابد و تقریباً 44درصد از کل کاربران فوت‌شده را تا پایان قرن تشکیل می‌دهد. تقریباً نیمی از این پروفایل‌های کاربران ازدنیارفته مربوط به هند و اندونزی‌اند که مجموعاً تا سال2100 کمتر از 279میلیون فوت در فیسبوک را شامل می‌شوند.
سناریوی دوم فرض می‌کند که فیسبوک همچنان تا زمانی که بازار اشباع شود با نرخ فعلی 13درصد سالانه در سطح جهانی رشد خواهد کرد. در این وضعیت، آفریقا بیشترین سهم را از کاربران متوفی به‌خود اختصاص خواهد داد و به‌ویژه، نیجریه با در اختیارگرفتن بیش‌از 6درصد از کل کاربران درگذشته، به مرکز اصلی این سناریو تبدیل خواهد شد و این‌درحالی خواهد بود که کاربران غربی فقط اقلیتی از متوفیان را شامل می‌شوند و از بین کشورهای غربی فقط ایالات‌متحده در فهرست 10رتبه اول قرار خواهد گرفت.
اوهمن در این‌خصوص می‌گوید: «این نتایج نه به‌عنوان پیش‌بینی آینده، بلکه باید به‌عنوان تفسیری بر تحولات کنونی و فرصتی برای شکل‌گیری آینده‌ای که درحال پیش‌رفتن به سوی آن هستیم درنظر گرفته شود. مرگ آنلاین و پیامدهای کلان آن ضروری است. فیسبوک فقط نمونه‌ای از آن چیزی است که در انتظار تمام بسترهای با دسترسی مشابه در کل جهان است».
واتسون هم در این‌باره می‌گوید: «فیسبوک باید از مورخان، متخصصان بایگانی، باستان‌شناسان و اخلاق‌شناسان برای شرکت در فرایند نگهداری و حفظ حجم وسیعی از داده‌های جمع‌آوری‌شده‌ای که ما پس از مرگ به‌جا می‌گذاریم دعوت کند».
این پژوهش پیش از شیوع کووید-19 و زمانی انجام شده که نرخ مرگ روند ثابتی داشته است. باتوجه به اینکه از ابتدای این عالم‌گیری مرگبار تاکنون حدود 4.5میلیون نفر در سراسر جهان براساس آمارهای رسمی در اثر ابتلا به این بیماری جان باخته‌اند و با درنظرگرفتن عالم‌گیری‌های احتمالی دیگری که ممکن است تا پایان قرن بیست‌ویکم بر جهان سایه افکنند، نرخ کاربران متوفی می‌تواند حتی بسیار بیشتر از پیش‌بینی‌های محققان انگلیسی شود. اما چندسالی است که شبکه‌های اجتماعی و بسترهای آنلاین سیاستگذاری‌هایی را درباره نام‌های کاربری افراد متوفی و داده‌هایی که به‌عنوان میراث دیجیتال در طول حیات جمع‌آوری کرده‌اند اجرا می‌کنند.
سیاستگذاری شبکه‌های اجتماعی در قبال کاربران متوفی
فیسبوک- این شبکه اجتماعی در سال‌های اولیه فعالیتش، پروفایل کاربران متوفی را حذف می‌کرد اما از اکتبر سال2009 درپاسخ به درخواست کاربرانی که می‌خواستند پروفایل قربانیان تیراندازی سال2007 ویرجینا را حفظ کنند این شبکه اجتماعی قابلیت «صفحات یادبود» را عرضه کرد. اینگونه، دوستان یا خانواده کاربر متوفی با ارائه گواهی فوت و پرکردن فرم‌های مخصوص می‌توانند صفحه آن فرد را با دسترسی به حداقل اطلاعات شخصی به‌صورت «صفحه یادبود» حفظ کنند. به‌این‌ترتیب، دوستان و نزدیکان آن کاربر می‌توانند غم و اندوه خودشان را به اشتراک بگذارند.
از فوریه 2015، فیسبوک به کاربران اجازه داد تا یک دوست یا یکی از اعضای خانواده‌شان را به‌عنوان «تماس میراث» تعیین کنند. اینگونه، آن فرد قادر خواهد بود حق مدیریت صفحه کاربر متوفی را در اختیار بگیرد. به‌عنوان گزینه سوم، برای کاربران فیسبوک این امکان وجود دارد که حساب کاربری آنها بعد از فوت برای همیشه حذف شود. البته در جولای2018 دادگاه مرکز مالی بین‌المللی دبی حکم داد که حق حفظ صفحات کاربران متوفی در فیسبوک، توییتر و سایر شبکه‌های اجتماعی باید به‌صورت وصیت‌نامه قانونی اعلام شود.
توییتر- شبکه اجتماعی توییتر از ژوئن2006 فعالیتش را آغاز کرد اما تا 2010 هیچ سیاستگذاری‌ای در قبال مدیریت حساب‌های کاربران فوت‌شده نداشت و براساس جدول زمانی، کاربران متوفی را به‌عنوان کاربران غیرفعال حذف می‌کرد. اما در آگوست2010، توییتر اجازه داد تا حساب‌های کاربران به درخواست اعضای خانواده‌شان به‌صورت یادبود باقی بماند و در کنار این گزینه، گزینه‌ای را هم برای حذف حساب یا امکان پشتیبان‌گیری دائمی از توییت‌های عمومی کاربر متوفی در اختیار اعضای خانواده قرار داد. سال2014، توییتر سیاستگذاری‌هایش را به‌روز کرد و گزینه‌ای برای حذف عکس‌های کاربران متوفی اضافه کرد.
اما از ژانویه2019، توییتر فقط یک گزینه را برای صفحات کاربران فوت‌شده ارائه کرد که امکان غیرفعال‌کردن حساب را فراهم می‌کند. با غیرفعال‌کردن، محتواهای منتشرشده قبلی حذف نمی‌شود و فقط امکان به‌روزرسانی صفحه وجود نخواهد داشت. برای غیرفعال‌کردن حساب توییتر، یک عضو نزدیک خانواده باید یک کپی از شناسنامه خود و گواهی فوت متوفی را ارائه دهد. البته، افرادی که اطلاعات ورود به‌حساب کاربر متوفی را دارند همچنان می‌توانند به پست‌گذاری در آن صفحه ادامه دهند.
اینستاگرام- همانند فیسبوک، اینستاگرام هم دو گزینه امکان یادبود‌کردن صفحه یا حذف حساب کاربری متوفی را ارائه می‌کند. اما گزینه دیگر، یعنی تماس میراث را در اختیار نزدیکان و اعضای خانواده قرار نمی‌دهد. این شبکه اجتماعی هم برای انجام این اقدامات به اثبات فوت نیاز دارد. اما لزوما گواهی فوت ضرورت ندارد و ارائه لینک مربوط به خبر فوت در یکی از رسانه‌های معتبر هم می‌تواند کافی باشد. اگر حساب شخصی به «صفحه یادبود» تبدیل شود از نظر ظاهری با حساب کاربران زنده تفاوتی ندارد و هیچ‌کس نمی‌تواند نظر یا پستی را حذف کند. تنظیمات حریم خصوصی هم قابل تغییر نیستند. به‌بیانی ساده، صفحه اینستاگرام کاربر متوفی در زمان آخرین پست او منجمد می‌شود.
لینکدین- این شبکه اجتماعی به نزدیکان کاربر متوفی اجازه می‌دهد که حساب کاربری او را حذف کنند. برای این‌کار، عضو خانواده باید با پرکردن یک فرم آنلاین اطلاعاتی چون نام متوفی، لینک یو.آر.ال صفحه لینکدین متوفی، نسبت خودش با متوفی، نشانی پست الکترونیک متوفی و تاریخ فوت او را وارد کند.
یوتیوب- بیشتر حساب‌های یوتیوب باید با یک حساب کاربری در گوگل که شرکت مادر این بستر آنلاین است مرتبط باشند. پیش از مرگ، کاربران گوگل می‌توانند از ابزار «مدیریت غیرفعال‌کردن حساب» برای تعیین سرنوشت حساب‌های خودشان بعد از یک دوره مشخص عدم‌فعالیت استفاده کنند. ازجمله گزینه‌های این ابزار می‌توان به اجازه ارسال داده‌های خاص به مخاطبان از پیش‌تعیین‌شده یا بستن حساب کاربری اشاره کرد. اگر فوت زودتر از مدت‌زمان تعیین‌شده رخ دهد، اعضای نزدیک خانواده یا یک نماینده قانونی می‌توانند درخواست غیرفعال‌کردن حساب یا دریافت داده‌های آن را ارائه کنند. برای انجام این‌کار، این افراد باید شناسنامه خودشان به‌اضافه اسکن گواهی فوت کاربر را عرضه کنند.
