آشنایی با گاوهای ایران

نورا عباسی ـ روزنامه‌نگار

پرورش دام سنت دیرینه‌ای است که مردمان کشورهای مختلف در کنار کشاورزی به آن پایبند بوده‌اند و گذر زمان و نیاز مردم موجب شده است تا این شغل با تکیه بر آداب دنیای صنعتی به‌کار خود ادامه بدهد. دامداری و دامپروری در ایران همچون دهه‌های گذشته ادامه دارد و براساس یافته‌های طرح آمارگیری در زمستان 99 باید گفت که تا پایان زمستان این سال، 5.63میلیون رأس گاو و گوساله در دامداری‌های کشور موجود بوده است.
به گزارش مرکز آمار ایران، پرورش دام سنگین (گاو، گاومیش و شتر) یکی از دو فعالیت اصلی زیربخش دامداری است. مهم‌ترین دام سنگینی که در کشور ما پرورش داده می‌شود، گاو و گوساله است که حدود 90درصد کل شیر تولیدی دام‌های کشور و بیش از نیمی از وزن گوشت قرمز عرضه‌شده از سوی کشتارگاه‌های دام را به‌خود اختصاص می‌دهد. با توجه به اهمیت موضوع طرح آمارگیری ماهانه تعداد و تولیدات دام سنگین در زمستان 98، اجرای این طرح آمارگیری به‌صورت فصلی از ابتدای سال99 در دستور کار مرکز آمار ایران قرار گرفت. بنابراین برای دانستن جزئیات تعداد گاوهای موجود در ایران می‌توان به آمار فصلی این مرکز تکیه کرد. در زمستان 99، تعداد 1.31میلیون رأس گاو و گوساله اصیل، 2.40میلیون رأس گاو و گوساله آمیخته و 1.92میلیون رأس گاو و گوساله بومی در بهره‌برداری‌های پرورش‌دهنده گاو و گوساله وجود داشت و اگر بخواهیم این ارقام را به درصد تبدیل کنیم باید گفت که در زمستان 99، 34درصد گاوها و گوساله‌ها بومی و 42.7درصد و 23.2درصد، به‌ترتیب گاوهای آمیخته و اصیل بودند. همچنین آمار نشان می‌دهد که 513هزار رأس گاو و گوساله در این بازه زمانی در دامداری‌ها پروار شدند و مقدار 2میلیون تن شیر گاو نیز به‌دست آمد.
نیم‌نگاهی به آمار بهار 99 نیز نشان می‌دهد که در آن بازه زمانی تعداد گاو و گوساله موجود در بهره‌برداری‌های پرورش‌دهنده گاو و گوساله کشـور بیش از ٤، ٩میلیون رأس برآورد شد که نسبت به فصل زمستان سال قبل حدود ٣درصد افزایش یافته بود. یافته‌های این طرح آمارگیری نشان می‌دهد در فصل بهار 99، نزدیک به ٣٥٣هزار رأس گاو و گوساله در دامداری‌های ایران پروار و همچنین ١، ٩میلیون تن شیر تولید شده بود.
در رابطه با شهر تهران نیز آمار منتشرشده از گاوداری‌های صنعتی استان تهران در سال ۹۸ که از سوی معاونت آمار و اطلاعات سازمان مدیریت استان تهران اعلام شد، نشان می‌دهد که از میان ۴۲۰۵واحد گاوداری صنعتی استان، ۱۲۶۰گاوداری صنعتی با ظرفیت کل ۴۴۱هزار رأس مربوط به فعالیت پرورش گاو شیری است.

نژادهای گاوهای ایرانی
چند نژاد به‌عنوان نژادهای شاخص بومی گاوهای ایرانی شناخته می‌شوند و در کنار آنها نژادهایی از کشورهای دیگر وارد چرخه دامپروری شده‌اند. طرح صحبت‌هایی مانند اینکه «گاو بومی گلپایگان منقرض شده است.» از زبان عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان اصفهان نشان از این واقعیت دارد که برخی از گاوهای بومی ایران به‌دلیل تلقیح مصنوعی گاو ایرانی با نژادهایی مانند «هلشتاین» از بین رفته‌اند.
براساس اطلاعات موجود باید گفت که نژاد تالشی، سرابی، دشتیاری، نجدی، گلپایگانی و سیستانی در دسته نژادهای بومی قرار می‌گیرند. نژاد تالشی جزو گاوهای شیری و گوشتی است و در نقاطی از گیلان و استان اردبیل پرورش داده می‌شود. گاو دشتیاری نیز مانند گاو تالش از جثه بزرگی برخوردار است و در دسته نژاد شیری- گوشتی قرار می‌گیرد.
گاو سرابی با توجه به محل زندگی‌اش به‌عنوان گاو کوهستان شهرت دارد. خاستگاه این نژاد شهرستان سراب بوده و به همین دلیل مقاومت بسیار بالایی در برابر سرما دارند. رنگ گاوهای سرابی غالبا زرد روشن بوده که تا طیف قهوه‌ای سوخته متغیر است. گاو اصیل سیستانی از گونه‌های دامی منطقه است که قدمتی تاریخی و باستانی دارد اما تداوم خشکسالی در منطقه سیستان موجب شده است تا پرورش این نژاد با مشکلات بسیاری همراه شود. گاو سیستانی معمولاً به رنگ سیاه و دارای کوهانی بزرگ است و در دسته گاوهای گوشتی قرار می‌گیرد. گاو گلپایگانی به‌دلیل تولید گوشت و شیر باکیفیت یکی از محبوب‌ترین نژادهای گاو از نگاه دامداران بود. محل اصلی پرورش این گاوها، شهرهای گلپایگان، خوانسار، فریدن، زرین‌شهر، نطنز، فریدون‌شهر، فلاورجان، اردستان و اطراف کاشان است. گاو نجدی جزو گاوهای بومی خوزستان است که در شهرستان‌های هندیجان، سوسنگرد، شوشتر و... پرورش داده می‌شوند. گاوهای نجدی جزو بزرگ‌ترین گاوهای ایرانی است و کوهان این نژاد باعث شده است که به‌راحتی از سایر نژادهای گاو ایرانی قابل تمایز باشد.
در کنار نژادهای بومی، صنعت دامداری به خرید گاوهای خارجی مانند هلشتاین، سمینتال و هرفورد روی آورده‌اند. گاو هلشتاین یکی از نژادهای پرورشی گاو شیری است و این نژاد گاو در جایگاه بالاترین میزان تولید شیر در میان کل حیوانات شیرده جهان قرار دارد. نژاد گاو سمینتال نیز بهترین نژاد گاو برای اصلاح نژاد است و نخستین‌بار در سال1330 وارد ایران شد. این گاو به رنگ صورتی و سفید و با لکه‌های قرمز وجود دارد. گاو هرفورد نیز یکی از نژادهای مورد توجه در حوزه پرواربندی است و به‌عنوان یکی از بهترین و مشهورترین نژاد گاوهای گوشتی جهان شناخته می‌شود. این نژاد گاو نسبت به نژادهای دیگر کمترین میزان خوراک دام را مصرف می‌کند و بیشترین میزان تولید گوشت را به همراه دارد.

گاو زنده چند؟
قیمت نژادهای مختلف گاو با توجه به سن، جنسیت و وزن متفاوت است، به همین دلیل نمی‌توان قیمت دقیق را ثبت کرد. گشت‌و‌گذاری در سایت‌های فروش گاو و گوساله زنده قیمت برخی از نژادها را نشان می‌دهد. به‌عنوان مثال گاو شیری با قیمت تقریبی 35 تا 45میلیون تومان خرید و فروش می‌شود، گاو سمینتال از 24میلیون تا 65میلیون، گوساله هلشتاین 60میلیون تومان و همچنین گاو تالشی نزدیک به 16میلیون تومان قیمت‌گذاری شده است.