جغرافیای دامداری در ایران

شیوا نوروزی ـ روزنامه‌نگار

پرورش انواع حیوانات اهلی اصلی‌ترین عنصر در کشاورزی کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته است؛ از این‌رو که تامین‌کننده مهم‌ترین و بیشترین ماده غذایی است. طبق برآوردهای سازمان خواربار وکشاورزی جهانی حدود 50درصد درآمد ناخالص ملی در بخش کشاورزی و بیش از 20درصد کل درآمد ناخالص ملی در بیشتر این کشورها از دامپروری تامین می‌شود (البته این آمار و ارقام در ایران بسیار پایین‌تر است). در واقع دام و محصولات تامین‌کننده درآمد نقدی مستقیم است. به اعتقاد صاحب‌نظران اقتصاد کشاورزی، دام‌ها بانک‌های زنده کشاورزان هستند. البته دام‌ها نه فقط به‌خاطر درآمد، بلکه به‌خاطر تولید پروتئین، انرژی کار و فضولات که منبع سوخت و حاصلخیز‌کننده آلی هستند نیز مورد توجه متخصصان توسعه در مناطق روستایی بسیاری از کشورهای در حال توسعه قرار دارند. با وجود اهمیت بالای دامپروری در این کشورها اما در کشور در حال توسعه‌ای مانند ایران میزان بهره‌وری تولید محصولات دامی بسیار پایین است.

توسعه‌یافتگی استان‌ها در پرورش دام
براساس اطلاعات مرکز آمار و تحقیقات انجام‌شده از سوی محققان وزارت جهادکشاورزی و سازمان تحقیقات، ترویج و کشاورزی استان‌ها براساس معیار توسعه‌یافتگی در بخش امور دام (تعداد واحد دامی، میزان مرتع، میزان زمین زراعی، میزان جنگل، میزان تولید گوشت قرمز، مقدار تولید شیر، تعداد دامپزشک، تعداد تکنیسین دامپزشکی، تعداد کارشناس ترویج و تعداد کارشناس امور دام) به چهار گروه استان‌های با توسعه‌یافتگی بسیار بالا، با توسعه‌یافتگی بالا، با توسعه‌یافتگی پایین و توسعه‌یافتگی بسیار پایین دسته‌بندی می‌شوند. با توجه به سطوح طبقات و امتیازات حاصله، استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، خوزستان، اردبیل و کردستان در گروه استان‌های با توسعه‌یافتگی بسیار بالا و استان‌های مازندران، زنجان، چهارمحال‌وبختیاری، ایلام، مرکزی، هرمزگان، کرمانشاه، خراسان، اصفهان، بوشهر، کرمان و گیلان در گروه استان‌های با توسعه‌یافتگی بالا طبقه‌بندی شده‌اند. به همین ترتیب استان‌های کهگیلویه‌وبویراحمد، فارس و لرستان در دسته استان‌های با توسعه‌یافتگی پایین و استان‌های همدان، تهران و سیستان‌وبلوچستان در گروه استان‌های با سطح توسعه‌یافتگی بسیار پایین طبقه‌بندی شده‌اند.

رتبه‌بندی 
استان‌ها با استفاده از شاخص‌های توسعه امور دام در سطح استان‌های کشور ازجمله نسبت واحد دامی به بهره‌بردار، نسبت مرتع به بهره‌بردار، نسبت زمین‌های زراعی آبی، دیم و جنگلی به‌ازای هر 100واحد دامی، نسبت مقدار تولید گوشت قرمز و شیر به تعداد دام و نسبت بدنه کارشناسی (دامپزشک، تکنیسین دامپزشکی، کارشناس ترویج و کارشناس امور دامی) به ازای هر 100واحد دامی و براساس تاکسونومی، این‌طور تقسیم‌بندی شده‌اند: استان آذربایجان شرقی با سطح توسعه‌یافتگی برابر 0.93در رتبه اول، آذربایجان غربی با سطح توسعه‌یافتگی 0.83در رتبه دوم، خوزستان در رتبه سوم، اردبیل در رتبه چهارم، کردستان در رتبه پنجم، مازندران در رتبه ششم، زنجان در رتبه هفتم، چهار محال‌وبختیاری در رتبه هشتم، ایلام در رتبه نهم، مرکزی در رتبه دهم، هرمزگان در رتبه یازدهم، کرمانشاه در رتبه دوازدهم، خراسان در رتبه سیزدهم، اصفهان در رتبه چهاردهم، بوشهر در رتبه پانزدهم، کرمان در رتبه شانزدهم، گیلان در رتبه هفدهم، کهگیلویه‌وبویر احمد در رتبه هجدهم، فارس در رتبه نوزدهم، لرستان در رتبه بیستم، همدان در رتبه بیست‌ویکم، تهران در رتبه بیست‌ودوم و سیستان‌وبلوچستان با سطح توسعه‌یافتگی برابر 0.41در رتبه بیست‌وسوم قرار دارد.

دام عشایر
درحالی‌که خانوارهای عشایر کوچنده کشور 1.4درصد از جمعیت کشور را به‌خود اختصاص داده‌اند، در حدود 30درصد از دام سبک کشور (گوسفند و بز) را در اختیار دارند که این موضوع نشان می‌دهد جامعه عشایر کوچنده در تولید گوشت قرمز کشور دارای نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری است. عشایر 200هزار تن نیاز گوشت کشور را تامین می‌کنند. بخشی از توسعه‌یافتگی دامپروری در آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، خوزستان و اردبیل مربوط به عشایر کوچکنده این استان‌هاست. به‌عنوان نمونه عشایرنشینان استان آذربایجان شرقی یک میلیون و 934هزار و 218رأس دام سبک و 507هزار و 144رأس دام سنگین را در اختیار دارد که 20درصد دام استان را تشکیل می‌دهد و نقش مهمی در تولید محصولات دامی برعهده دارد. یک میلیون و 28هزار رأس دام سبک و سنگین نیز در اختیار2هزار و 410خانوار عشایری در استان آذربایجان غربی است که 11درصد کل دام استان را شامل می‌شود. عشایر خوزستان نیز با در اختیار داشتن یک‌میلیون و 200هزار رأس دام سبک و 15هزار رأس دام سنگین نقش مهمی در تامین محصولات دامی کشور دارند. عشایر استان اردبیل هم با جمعیت دامی 1.5میلیون با تولید حدود 10هزار و 500تن گوشت قرمز حدود 36درصد گوشت قرمز استان را تامین می‌کنند.