رامالینا؛ گلسنگ آلودگی‌شناس تهران

فاطمه عباسی

پژوهشگران به‌تازگی به این نتیجه رسیده‌اند که برای ارزیابی آلودگی هوا می‌توان به جای استفاده از دستگاه‌ها و ایستگاه‌های نمونه‌برداری خودکار و پایش زیستی که دسترسی به آنها کم است و هزینه بالایی دارد، از نوعی گلسنگ استفاده کرد. درواقع پایشگرهای زیستی متنوعی برای ارزیابی کیفیت هوا و عناصر جوی وجود دارد که گلسنگ‌ها، خزه‌ها، پوست درختان و برگ‌ها نمونه‌هایی از این پایشگرها هستند. از بین تمام این گروه‌ها، گونه‌های گلسنگ به‌طور گسترده در مطالعات پایش زیستی آلودگی هوا و به‌عنوان یک شاخص زیستی برای ارزیابی کیفیت محیط‌زیست استفاده می‌شوند. این موجودات زنده در طیف وسیعی از محیط‌ها و حتی در سخت‌ترین شرایط مانند بیابان و قطب‌ها می‌توانند زندگی کنند. در ایران هم نمونه‌ای از این گلسنگ‌ها با نام رامالینا سایننسیس (Ramalina sinensis) در مقیاس وسیع در جنگل‌های هیرکانی و ارسبارانی روی تنه و شاخه درختان یافت می‌شود و از گونه‌های حساس به آلودگی هواست؛ به همین دلیل پژوهشگران مذکور میزان آلودگی عناصر و فلزات مختلف 6منطقه شهری تهران را با استفاده از این نوع گلسنگ اندازه‌گیری کرده‌اند. گلسنگ‌ها از محیط‌های غیرآلوده جنگل‌های هیرکانی در استان مازندران نمونه‌برداری شدند و به‌مدت 6‌ماه به 6منطقه شهری تهران شامل «اقدسیه»، «ستاد بحران»، «دانشگاه شریف»، «منطقه چهار»، «دانشگاه تربیت مدرس» و «گلبرگ» منتقل شده و پس از پایان این دوره، از نظر شاخص‌های مختلف آلودگی و غلظت فلزات سنگی، بررسی شدند. در نهایت هم معلوم شد که غلظت عناصر در مناطق شهری جنوب‌غرب تهران مانند دانشگاه شریف و منطقه ستاد بحران، نسبت به سایر مناطق بیشتر است که می‌تواند ناشی از ترافیک شدید، حجم بالای حمل‌ونقل و نیز نزدیکی به منابع صنعتی در این مناطق باشد. همچنین آنالیزهای مختلف در این مطالعه نشان داد که منشأ عناصر کمیاب جذب شده توسط گلسنگ به‌طور عمده، وسایل نقلیه است؛ یعنی هر چه خودروی بیشتری در شهر تردد کند، قاعدتا آلودگی بیشتری هم تولید می‌شود. درست است که ما انتظار داریم با نزدیک شدن به فصل سرما مسئولان برای جلوگیری از آلودگی هوا راهکاری ارائه کنند، اما این انتظار مثل هر سال احتمالا باز هم به ثمر نمی‌رسد؛ چون این خودمان هستیم که باید رعایت کنیم و با استفاده از حمل‌ونقل عمومی و استفاده کمتر از خودروی شخصی، آسمان شهرمان را نجات دهیم.