وسیع‌ترین فروچاله خاورمیانه در ایران

سیدمحمد فخار ـ خبر‌نگار

عمیق‌ترین و وسیع‌ترین فروچاله خاورمیانه به اعلام سازمان زمین شناسی، در روستای «ایج» ایران، همچنان مورد توجه دلسوزان محیط‌زیست کشور است. اما پس از گذشت 6سال از وقوع این پدیده بحرانی، هنوز هیچ تصمیم جدی برای جلوگیری از توسعه آن در روستای «ایج» شهرستان استهبان در استان فارس و سایر فروچاله‌های این استان نشده است.
فروچاله‌ها سال‌هاست که مهمان ناخوانده دشت‌های فارس شده‌اند؛ فروچاله‌هایی که اغلب ناشی از فعالیت‌های انسانی بوده و از کشاورزی و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی نشأت‌ گرفته‌اند. آمارهای سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد؛ استان فارس رکورددار فرونشست زمین درکشور است. در سال‌های اخیر در دشت‌های استان فارس بارها گسیختگی زمین رخ داده که بیشترین آنها در دشت‌های مرودشت، بیضا، داراب، فسا و استهبان بوده؛ در این دشت‌ها علاوه بر رخ‌دادن پدیده فرونشست گسیختگی زمین نیز ایجاد شده است.
محمد درویش، رئیس کمیته محیط‌زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو در این‌باره می‌گوید: پیام تکان‌دهنده روستای ایج در منطقه مهدی آباد استهبان واضح است. به‌نظرم همه آنهایی که اینک در کابینه سیزدهم برنامه‌های خود را به صحن بهارستان ارائه داده‌اند، خوب است سری به منتهی‌الیه خاوری استان فارس در قلمرو شهرستان ایج بزنند و دریابند که چگونه در آن دشت زیبا و احاطه شده در بین دو یال پرشکوه از ارژن‌ها و ارس‌ها، اینک یکی از بزرگ‌ترین فروچاله‌های آسیای جنوب غربی و طولانی‌ترین شکاف چندده‌کیلومتری زمین رخ‌داده و هنوز ادامه دارد، باید رفت و دید.

موضع مقامات محلی
محلی که فروچاله بزرگ «ایج» در آن رخ داده ، در منطقه مهدی‌آباد شهرستان استهبان است. اما رئیس منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان استهبان در این‌باره می‌گوید: موضوع فروچاله ایج در جمع مسئولان منابع طبیعی استان فارس مطرح و مشخص شد که رسیدگی به آن خارج از اختیارات منابع طبیعی است.
به‌گفته رضا ابراهیمی، برای بررسی و رفع این معضل باید با کارشناسان زمین‌شناسی مشورت و راهکارهای اساسی در زمینه مدیریت و رفع اتخاذ شود.
مدیر جهادکشاورزی استهبان نیز می‌گوید: این فرونشست زمین مربوط به حدود 4سال گذشته است و برداشت بی‌رویه آب طی سال‌های اخیر توسط کشاورزان منطقه باعث به‌وجود آمدن آن شده است.
مهدی اعیان‌منش، می‌افزاید: منطقه ایج براساس تقسیم‌بندی‌های زمین‌شناسی در پهنه زاگرس واقع‌شده، ساختار کلی منطقه شامل ساختمان‌های طاقدیسی بزرگ است و با توجه به تکتونیک فعال و شکستگی‌های محلی، لایه‌های سنگ آهکی بسیار خرد شده و بلوک‌های بزرگ با مرزهای گسل در منطقه ایجاد شده است. محل فروچاله در دامنه کوهستان و روی رسوبات کوهپایه‌ای بوده و عمق فروچاله20 متر و قطر نزدیک به 80 متر در اراضی باغی ایجاد شده است. به‌گفته وی، طبق تحقیقات علمی، علت این حادثه بیشتر به‌دلیل عواملی همچون افت سطح سیالات زیرزمینی و انحلال تشکیلات زیرسطحی است و تغییر کاربری زمین و زهکشی خاک‌های آلی ازجمله عوامل دیگری هستند که می‌توانند در ایجاد پدیده فروچاله ایج مؤثر باشند.

«ایج» 6سال پیش
۱۷آبان سال۱۳۹۴ بود که رسانه‌ها از نمایان شدن بزرگ‌ترین فروچاله ایران خبر دادند. براساس اطلاعاتی که حدود 6سال پیش منتشر شده بود، این فروچاله به عمق ۸۰متر در منطقه «ایج» ایجاد شده که باعث شد محققان سازمان زمین‌شناسی ضمن بررسی ابعاد آن، نسبت به خطرات احتمالی ریزش اطراف فروچاله نیز هشدار بدهند.
پس از بررسی‌های کارشناسان مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب شیراز، مشخص شد که محل فروچاله در دامنه کوهستان و روی رسوبات کوهپایه‌ای است. این فروچاله در منطقه ایج به‌طور ناگهانی سطح زمین با قطر تقریبی 80 متر و عمق  نزدیک به20 متر فروکش کرده  است. از سویی دشت ایج یک دشت  پایین افتاده است که توسط پرتگاه‌های گسلی احاطه‌شده و محل فروچاله در حاشیه نقطه‌ای از این پرتگاه‌ها ایجاد شده است. با بازدیدهای به‌عمل‌آمده، وجود فروچاله‌های کوچک و گسیختگی‌های طویل در حاشیه این پرتگاه‌ها مشاهده ‌شده که گویای فرونشست عمیق در دشت ایج بوده که طی 8سال رخ ‌داده است.
در سال94 با توجه به بررسی تصاویر رادار منطقه نرخ فرونشست در برخی قسمت‌های دشت بیش از ۲۴سانتی‌متر در سال بود که با توجه به افزایش این نرخ، می‌توان منتظر پیامد مخاطره‌آمیز شدیدتری در این منطقه بود. در بخش‌های شرقی فروچاله شکاف‌های طویل و متعدد و در بخش شمالی آن فروچاله‌های کوچک و شکاف‌های طویل با عمق زیاد ایجاد شده که بیشتر این شکاف‌ها و فروچاله‌های کوچک مربوط به سال‌های قبل است. حتی شرایط به‌گونه‌ای بوده که زمین سمت شمال محدوده فروچاله در سال‌های قبل به‌دلیل وجود شکاف‌های عمیق و وجود فروچاله‌های کوچک قابل‌کشت و یا درختکاری نبوده و در زمان آبیاری، آب‌ها در این شکاف‌ها فرو می‌رفته است.

چرایی تشکیل فروچاله‌ها
طی سال‌های اخیر به وضوح مشخص شده که پدیده فرونشست، یکی از مخاطرات مهم و بحران در استان فارس بوده است. در بخش‌های غربی و جنوبی این منطقه در سال‌های گذشته در دامنه کوه شکاف‌های عمقی، عریض و طویلی ایجاد شده است.
درخصوص چگونگی تشکیل فروچاله نیز باید گفت که علت ایجاد این حادثه بیشتر به‌دلیل عواملی همچون افت سطح سیالات زیرزمینی و انحلال تشکیلات زیرسطحی است. تغییر کاربری زمین، زهکشی خاک‌های آلی ازجمله عوامل دیگری هستند که می‌توانند در ایجاد پدیده فروچاله ایج مؤثر باشند؛ همچنین شرایطی مانند فرایندهای زمین ساختی و پویایی گسل‌ها در منطقه بارندگی، وجود عوارض توپوگرافی، نفوذ ریزش‌ها و یا رواناب‌های اسیدی، انحلال تشکیلات سطحی و وجود لایه‌های نامقاوم در تشکیلات رسوبی زیرین، منجر به توسعه پدیده فرونشستی و ایجاد شکاف و فروچاله شده است. در ایج، با توجه به خیس بودن بدنه فروچاله، همچنین وجود قنات‌های قدیمی در نزدیکی آن و شبکه گسلی متراکم و خردشدگی در این قسمت، هدایت آب‌های زیرزمینی و سطح تراز آن به سمت فروچاله و نهایتا به سمت دشت شده فسا است.

   آمار فرونشست در ایران

هم‌اکنون ۳۰استان کشور با پدیده فرونشست زمین مواجه‌ است. فروچاله‌هایی که در ایران و برخی مناطق خشک جهان رخ می‌دهند، محصول فرونشست‌های شدید هستند. درپی وقوع تغییرات اقلیمی که در ایران همراه با بحران خشکسالی ۳۰ساله شده، تمایل مردم در استفاده از منابع آبی افزایش می‌یابد؛ به‌طوری‌که گاهی بیش از ۸۰درصد منابع آبی استفاده می‌شود که این روند کشور را به‌سمت نابودی پیش می‌برد و باعث آسیب رساندن به آبخوان‌ها می‌شود. با وجود اینکه منابع آبی کشور محدود است، اما چاه‌های زیادی به‌صورت قانونی یا غیرقانونی حفر می‌شود. از ۶۰۵ دشت ایران نیمی از آنها با فرونشست شدید روبه‌رو هستند. سازمان زمین‌شناسی کشور پیش‌بینی کرده که تا ۴۰سال آینده درجه حرارت کشور 2.6درجه سانتی‌گراد افزایش پیدا می‌کند که این موضوع نیاز کشور به منابع آبی جدید را افزایش می‌دهد. برداشت بی‌رویه از منابع آبی نیز علت فرونشست‌ها و فروچاله‌های آینده به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور خواهد بود که به نابودی بیشتر زمین، مرتع، خاک و ایجاد بحران غذایی منجر خواهد شد. بدین‌ترتیب باید برنامه دقیق و کارشناسی برای تامین منابع آبی کشور در سال‌های پیش‌رو پی‌ریزی شود.