چه‌کسی جای آمریکا را در افغانستان می‌گیرد

20 سال حضور سنگین آمریکا در افغانستان، به یکباره دود شده و جای دولت دست‌نشانده غرب را تفکری گرفته است که آمریکا و متحدان غربی‌اش 2 دهه برای سرکوب آن تلاش کرده بودند. خلئی عمیق و بزرگ در دل افغانستان و البته فراتر از آن ایجاد شده است و حالا نوبت به قدرت‌های منطقه‌ای و به‌خصوص همسایگان افغانستان است که جای خالی آمریکا را پر کنند.
جای خالی آمریکا، از یک سو روسیه را به افغانستان و فراتر از آن متمایل کرده است و در دیگر سو، نقش آشکارا و بیشتری به چین، ثروتمندترین همسایه افغانستان خواهد داد. پاکستان هم که حامی معنوی شماره یک طالبان خوانده می‌شود، سرخوش از قطع نفوذ هند در افغانستان، حضور پررنگ‌تری در کشور همسایه خود خواهد داشت.

تهدید و فرصت همزمان
‌خروج آمریکا، بیشتر از اینکه فضا را در داخل افغانستان برای روسیه باز کند، زمینه‌ساز بازیابی جایگاه فرامنطقه‌ای پیشین مسکو در آسیای میانه است.
برآمدن طالبان که از مدت‌ها پیش مشخص بود، نگرانی‌های امنیتی زیادی در میان کشورهای آسیای میانه ایجاد کرده و همین‌جاست که روسیه وارد شده است. هفته گذشته، همزمان با سقوط کابل، صدها خودروی زرهی و توپ روسی، منطقه‌ای به وسعت صدها کیلومتر را در مرز تاجیکستان و افغانستان اشغال کرده بودند. پیام این حضور سنگین نظامی که بخشی از مانور مشترک روسیه با تاجیکستان است کاملا مشخص بود: از این به بعد این روسیه است که امنیت آسیای میانه را تامین خواهد کرد.
به گزارش نیویورک تایمز، دهه‌ها طول کشیده است تا مسکو بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جایگاه دوباره خود را در کشورهای آسیای میانه به‌دست آورد. کشورهایی مانند قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان دهه‌ها متحدان نزدیک آمریکا در منطقه به‌شمار می‌رفتند و همکاری‌های نظامی چشمگیری هم با واشنگتن داشتند، اما رفته‌رفته جایگاه آمریکا در منطقه از بین رفت و آن طور که ادیل بایسالوف، سفیر قرقیزستان در انگلیس گفته، دوران خوش حضور آمریکا در آسیای میانه از بین رفته است.
این کشورها، در حالی هفته گذشته مانور مشترک نظامی با روسیه برگزار کردند که واشنگتن در آستانه خروج نیروهایش، از آنها درخواست کمک کرده بود، اما پاسخی نگرفته بود و این یعنی واشنگتن نه‌تنها نفوذ نظامی خود را در این کشورها از دست داده ‌که نفوذ سیاسی‌اش هم در پایتخت‌های آسیای میانه کاهش پیدا کرده است. در واقع، این مسکو بوده که کشورهای آسیای میانه را در مقابل واشنگتن قرار داده است. دولت جو بایدن، در ماه‌های اخیر یک پیشنهاد همکاری امنیتی به این کشورها داده و جداگانه از آنها خواسته بود از پناهجویان افغان میزبانی کنند که هر دو پیشنهاد رد شده است.
همه اینها ثمره افزایش نفوذ تدریجی روسیه در منطقه است و حالا با سرکار آمدن طالبان، روسیه در داخل افغانستان هم فضای زیادی برای تثبیت جایگاهش پیدا کرده است.
وقتی که طالبان به دروازه‌های کابل رسید، کشورهای غربی برنامه‌های خروج دیپلمات‌هایشان را از افغانستان با سرعت پیش می‌بردند، اما سفارت روسیه اعلام کرد که به فعالیتش در کابل ادامه خواهد داد. سفیر روسیه حتی از تامین امنیت این سفارتخانه توسط طالبان استقبال کرد و گفت که محافظان سفارتخانه رفتار خوبی داشته‌اند، اما آنها صرفا به‌خاطر این نگهبانان خوش‌برخورد در کابل نمانده‌اند؛ روسیه مدت‌های زیادی است که روابط دیپلماتیکی با طالبان دارد و در مذاکرات دو طرف در ابتدای همین تابستان، طالبان به مسکو تضمین داد که دستاوردهای نظامی‌اش، تهدیدی علیه منافع روسیه نخواهد بود.
غیبت آمریکا در افغانستان، پیامدهای ناخوشایندی هم برای مسکو دارد که یکی از آنها می‌تواند تبدیل افغانستان، به بهشت امن گروه‌های افراطی ضد‌مسکو باشد. علاوه بر آن، ممکن است شرایط جدید به افزایش قاچاق مواد‌مخدر به آسیای میانه و در نهایت روسیه منجر شود.

همسایه‌های خوب
همچون روسیه، چین دیگر قدرت منطقه هم بعد از خروج آمریکا، جایگاه متفاوتی در افغانستان خواهد داشت. پکن در 2دهه گذشته، حضور بی‌سر و صدایی در افغانستان داشته و زیر سایه آمریکا بوده است، اما در همین حال، با پیش بردن روابط تجاری خود به بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان تبدیل شده است. برای طالبان که امیدوار است وجهه خوبی از خود نشان بدهد، حضور چین در این کشور بسیار مهم است و آنها مدت‌ها پیش از تسلط بر کابل بر اهمیت برقراری روابط دیپلماتیک با چین تأکید کرده بودند. ملا عبدالغنی برادر، معاون رهبر طالبان حدود 2 ‌ماه پیش با وانگ‌ای، وزیر خارجه چین ملاقات کرده و به او اطمینان داده بود که منافع چین محترم شمرده خواهد شد. پکن هم بعد از قدرت‌گرفتن طالبان در بیانیه‌ای، از اراده ملت افغانستان برای تعیین حکومت حمایت کرده و گفته بود که به‌دنبال روابط سازنده با افغانستان است. همه اینها یعنی چین تردیدی برای برقراری نزدیک با طالبان ندارد و حالا که آمریکا رفته، ‌می‌خواهد بزرگ‌ترین بازیگر خارجی در افغانستان باشد.
چین، با حضور عمیق‌تر در افغانستان، نه‌تنها می‌تواند بازار این کشور را به‌دست بگیرد و در زیرساخت‌های این کشور سرمایه‌گذاری کند که به معادن غنی این کشور هم دسترسی خواهد داشت، اما فراتر از آن، حضور در افغانستان، باعث تقویت جایگاه چین در مقابل مسکو و دهلی‌نو خواهد شد. چین می‌تواند با حمایت طالبان و در غیاب آمریکا، پروژه «کمربند و راه» را بیشتر توسعه دهد تا هم از نفوذ هند، بزرگ‌ترین رقیب تجاری‌اش در منطقه و یکی از مخالفان این ابتکار بکاهد و هم در مقابل نفوذ در حال افزایش مسکو در آسیای میانه بایستد.
غیبت آمریکا البته این ریسک را هم دارد که امنیت در افغانستان از بین برود، تجارت مختل شود و چین درگیر مسائلی شود که قبل‌تر نظامیان آمریکایی آنها را حل می‌کردند.

در کنار دوستان
پاکستان هم در این شرایط، اهداف و البته چالش‌های خاص خود را دارد. اسلام‌آباد یکی از حامیان همیشگی طالبان بوده است، اما به قدرت رسیدن طالبان، به‌معنای باز شدن تمامی درهای افغانستان به روی پاکستان نیست. با این حال، پاکستانی‌ها قطعا جایگاه بهتری نسبت به هند، همسایه رقیب خود خواهند داشت. هند به واسطه حضور آمریکا، نفوذ زیادی در افغانستان داشت و حالا پاکستان این فرصت را دارد که در جبهه جدیدی، دشمن دیرینه خود را پس بزند. پاکستان همچنین می‌تواند با همکاری با چین برای توسعه ابتکار کمربند و راه، به رقیب اقتصادی هند در منطقه کمک کند و از این طریق از نفوذ دهلی‌نو بکاهد.