تکایا؛ تکیه‌گاه هویت‌ایرانی - اسلامی
سارا کریمان
تکایا به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز برگزاری مراسم‌های سوگواری و عاشورایی بسیار حائز اهمیت هستند. به‌علاوه که این فضاها یکی از اجتماعات شهری مهم نیز به شمار می‌رود که هر ساله در ایام محرم شمار زیادی از افراد را گردهم می‌آورد.
سازه‌ای که سبقه برپایی آن به ایران باستان می‌رسد و بعدتر در دوران صفویه به‌عنوان فضایی برای برگزاری تعزیه طراحی و مورد استفاده قرار گرفت و در دوران قاجار علی‌الخصوص در دوره ناصرالدین‌شاه بیش از پیش اهمیت یافت و «تکیه دولت» به‌عنوان اصلی‌ترین آنها در جوار ارگ شاهی احداث شد که از آن با عناوین دیگری همچون تکیه همایونی و تکیه قصر بزرگ شاهی نیز نام می‌بردند. تکایا با هدف برگزاری مراسم و آیین‌های سوگواری محرم به‌ویژه تعزیه و روضه‌خوانی برپا می‌شدند. تعزیه به‌عنوان یک هنر نمایشی چندان ریشه‌دار، غنی و دارای ابعاد هنری است که در سال 1389به‌عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. تکایا از نمونه‌های فضاهای تاریخی هستند که همچنان به حیات طبیعی خود ادامه می‌دهند و از این منظر فضایی برای حفاظت از میراث آیین‌های اصیل و انتقال آن به نسل‌های آینده هستند. ساختار این بناها به لحاظ معماری هم در تهران و دیگر شهرها گرد و مدور است که معمولا در 2طبقه طراحی می‌شود. طبقه دوم جایگاه بانوان است و در مرکز دایره سِن و صحنه اجرای نمایش تعبیه می‌شود که از تمام زوایا قابل دید است که از این منظر شبیه به سالن‌های اجرای نمایش غربی است. برخی از تکایا دارای سقف دائمی هستند و برخی دیگر در ایام محرم که مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند با چادرها و خیمه‌هایی مسقف می‌شوند. تکایا را برای دسترسی آسان و تجمع افراد در گذرهای پرتردد احداث می‌کردند. در تهران چندین تکیه تاریخی وجود دارد که سابقه آنها به دوران قاجار بازمی‌گردد؛ از آن میان تکیه تجریش، نیاوران، نفرآباد، رضا قلی‌خان، دزاشیب، درخونگاه، سادات‌اخوی و خرازها مثال‌زدنی است. تکیه دولت که امروزه جز تصاویرش، اثر دیگری از آن به‌جا نمانده در طبقه همکف جایگاهی برای شاه و حجره‌هایی برای شاهزادگان داشت که به تفصیل در زمان مراسم مزین می‌شد و برترین‌های نمایش تعزیه و روضه‌خوانی بر صحنه آن حاضر می‌شدند.
نباید فراموش کرد که علاوه بر جنبه‌های معنوی و مذهبی، تکایا مظهر فرهنگی شهرها هم بودند که بخشی از هویت شهروندان را متجلی می‌ساخته و می‌سازند. آیین‌های عاشورایی دارای لایه‌های مردم‌شناسی هستند که پیوندهای عمیقی با فرهنگ اقوام ایرانی دارند؛ آیین‌هایی که با هنر درآمیخته‌اند و باورها را به‌گونه‌ای نمادین ابراز می‌کنند. معماری ایرانی نیز همواره تلفیقی از کاربرد، معنا و زیبایی است.
