حال زار استان خوزستان

علی طهماسبی ـ کنشگر حوزه محیط‌زیست خوزستان

استان خوزستان با 64هزار و 57کیلومترمربع وسعت و با جمعیتی بیش از 5میلیون نفر، پنجمین استان پرجمعیت ایران است که ظرفیت‌های بسیاری در خود دارد. این استان زایشگاه تمدن‌های بزرگی چون عیلام و پارس(هخامنشیان) بوده و از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر محسوب می‌شود. منابع زیرزمینی سرشار، رودها، تنوع محیطی و آب و هوایی، وجود اماکن تاریخی، مذهبی و قومی، زمستان مطبوع در بخش غربی و جنوبی و سرد در بخش‌های شرقی و شمال شرق، مناسب برای ورزش‌های زمستانی و شبکه‌های ارتباطی گسترده (از خطوط آهن، شبکه راه‌های شوسه، بنادر و فرودگاه) ازجمله ظرفیت‌های موجود استان است.
بیش از 80درصد تولید نفت خام به‌عنوان نخستین درآمد کشور از خوزستان استخراج می‌شود. این استان با رتبه نخست در تولید محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی (تولید بیش از 16میلیون تن)، تولید انرژی برق، صادرات غیرنفتی، ظرفیت بنادر (افزون بر 50میلیون تن) و رتبه دوم تولید فولاد ایران و با وجود داشتن 40درصد ذخایر آب شرب کشور و حضور رودخانه‌های دز، کرخه، کارون، مارون و جراحی همچنان محروم است.
اگر بخواهید به تاریخ برنامه‌های جدی عمرانی خوزستان بپردازید باید از ملی شدن صنعت نفت آغاز کنید. در دومین برنامه عمرانی پهلوی دوم در 1334-1340، خوزستان به‌عنوان استان نمونه توسعه انتخاب شد و 7درصد از درآمد نفتی به عمران این استان اختصاص یافت. متناسب با این رویکرد حکومت مرکزی به خوزستان، مطالعات سدسازی روی رودخانه‌های استان برای زراعت و تولید برق آغاز شد و سد دز درسال1342 به‌عنوان مرتفع‌ترین سد دنیا در اندیمشک به بهره‌برداری رسید. پس از آن شرکت بزرگ نیشکر هفت‌تپه برای تولید نیشکر و صنایع وابسته (شکر، الکل، گندم، جو، کاغذ کرافت، زغال صنعتی، صیفی‌جات، ملاس و باگاس) آغاز به‌کار کرد. در همین زمان آبادان که با کشف نفت در مسجد سلیمان، به‌ویژه پس از جنگ دوم جهانی یکی از شهرهای مهم دنیای مدرن به شمار می‌رفت، از رونق ویژه‌ای برخوردار شد. پس از اجرای قانون اصلاحات ارضی در دهه 40 بخش قابل توجهی از جمعیت بخش‌های شمالی و شرقی خوزستان (به‌علت ‌توفیق نیافتن در کسب زمین زراعی) به مناطق صنعتی و نفت‌خیز در غرب و جنوب استان که از رونق خاصی برخوردار بودند مهاجرت کردند. در حقیقت توسعه خوزستان به‌صورت نامتوازن بیشتر در مناطق دارای نفت صورت گرفت و اتفاق چشمگیری در روند توسعه شهرهای غیرنفتی استان نیفتاد. اما روی هم رفته خوزستان در مسیر توسعه و پیشرفت قرار داشت.
پس از انقلاب و با شروع جنگ تحمیلی در سال‌1359 ورق توسعه در این شهر برگشت و با بیش از دوهزار حمله عراق به شهرهای خوزستان تمامی زیرساخت‌های اقتصادی، آموزشی، فرهنگی، درمانی ـ بهداشتی، کشاورزی استان نابود شد. به‌عنوان نمونه ۲۳هزار واحد مسکونی تخریب شد که ۶۰‌درصد آن قابل تعمیر نبود. از نظر مسائل زیست‌محیطی نیز هزاران اصله درخت نابود شدند، هزاران حیوان از میان رفتند و پهنه‌های وسیعی از زمین‌های استان دچار آلودگی‌های گوناگون تسلیحاتی و شیمیایی شدند. به تاسیسات شهری استان زیان‌های جبران‌ناپذیری وارد شد که هنوز که هنوز است ۴۰ سال پس از جنگ همچنان درگیر آنها هستیم. رودخانه‌ها و هورها دچار آلودگی شدند و در نتیجه مردمان بومی محل دچار صدها مشکل معیشتی شدند و بیماری‌های تنفسی و بعضا ژنتیک در این استان به‌وجود آمد. با این حجم ویرانی، استان متعاقبا با مهاجرت و مشکلات گوناگون اجتماعی روبه‌رو شد و فرورفت و در جا زدن خوزستان با سرعت بیشتری ادامه پیدا کرد.
پس از پایان جنگ، در راه‌اندازی طرح‌های اقتصادی بزرگ در خوزستان، به‌علت ترس از تجربه جنگ، تجدید نظر صورت گرفت. در این زمان بود که رگه‌های مشخص بخشی‌نگری در تصمیمات تصمیم‌گیران مملکت در طرح‌های بزرگ صنعتی که الزاما می‌بایست، کنار دریا و اقلیمی با آب کافی تاسیس می‌شدند، به مناطق مرکزی و کویری انتقال یافت؛ انتقالی اشتباه که مشکلات دنباله‌داری ازجمله تامین آب مورد نیاز این صنایع را به‌دنبال داشت. آبی که قطعا می‌بایست از بارگذاری، انتقال بین حوضه‌ای متعدد سرشاخه‌های رودهای خوزستان تامین می‌شد و اکنون محل بروز مشکلات اجتماعی و زیست‌محیطی خوزستان است.
مجموعه عوامل فوق و ضعف‌های سیاستگذاری و مدیریتی باعث شد که خوزستان به کلکسیونی از مشکلات بدل شود. خوزستانی که بی‌شک می‌توانست با برنامه‌ریزی درست در مسیر توسعه پایدار قرار گیرد و امروز این استان زرخیز دچار این حجم باور نکردنی از عقب‌ماندگی نباشد. به‌گونه‌ای که حتی در مرکز این استان یعنی شهر اهواز آب آشامیدنی کیفیت نامطلوبی داشته و بدون استفاده از دستگاه‌های خانگی تصفیه، آب قابل استفاده نباشد. با این وضعیت در مرکز استان، تکلیف سایر شهرها و روستاهای خوزستان مشخص است.
خوزستانِ امروز با مشکلاتی همچون مهاجرفرست‌ترین استان کشور، مشکلات عدیده زیست‌محیطی، دومین استان با بیشترین نرخ بیکاری، آلوده‌ترین آب و هوا، آمار بالای بیماران آسمی، حاشیه‌نشینی، جزو چهار استان نخست کشور با بیشترین آمار خودکشی، خشکیدگی و قرارگیری در میان چهار استان نخست در میزان جرم و جنایت دست و پنجه نرم می‌کند و حال زاری دارد.